Tíminn - 27.02.1983, Blaðsíða 14

14
SUNNUDAGUR 27. FEBRÚAR 1983.
SUNNUDAGUR 27. FEBRÚAR 1983.
15
- Þcssi ríkisstjórn er óneilunlega nnkkuó
sérstæft, u|> smnir liuf'a luliö, aö vegna þcss
hvernig hún kum lil og hvers cölis luin er, þá liali
kannski ekki veriö viö því aö búast, aö hún næöi
mikilsvcröum árangri. Hvert var þilt álit á þvi
þegar stjórnin var mvnduö?
,.Eg vcrð í hrcinskilni að játa. að cg var ckki
bjartsýnn á þetta samstarf. En þó að ég væri ekki
bjartsýnn þá varö það úr að ég fór í stjórnina. Ég
átti Gunnari þakkarskuld að gjalda."
- Finnst þér aö komið hafí í Ijós, aö sú svartsýni
liafí átt viö rök aö styöjast?
„Ég lield aö reynslan sýni. að þetta hafi ekki
gengið jafnvel og þcir bjartsýnu vonuðu þá. Það
er svo margt sérstætt um þessa ríkisstjórn. Sam-
setning hennar er sérkcnnileg. Sjálfstæðisflokkur-
inn, eða brot úr honum, hefur forystu í ríkisstjórn-
inni, og svo eru Framsóknarflokkur og Alþýðu-
bandalag þar með. Þetta eru sundurleitir flokkar.
Þar að auki er svo sjálf tilurðin. Líklegt varað það
myndi draga nokkurn dilk á eftir sér, að brot úr
Sjálfstæðisflokknum færi í þessa stjórn og stæði
fyrir henni, og það virðist Itafa komið á daginn,
að ekki hefur gengið vel að græða þau mein, sem
af því hlutust."
- Eru þá nokkrar likur til þess aö þetta
stjórnarinunstur geti haldiö áfram jafnvel þótt
það yrði hugsanlega einhver þingmeirihluti fyrir
því?
„Að mínu mati er algjörlega óraunhæft að gera
ráð fyrir því. Það er nú heldur ekki líklegt að það
muni ná meirihluta."
- Á miöstjórnarfundi Framsóknarflokksins
fyrr í velur sagðir þú þau orö, sem fleyg urðu, aö •
efnahagsaðgeröir ríkisstjórnarinnar hefðu ein-
kennst af „of lítið, of seint“. Verða þetta eftirmæli
þessarar ríkisstjórnar að því er efnahagsmálin
varðar?
„Ég er hræddur um það, því miður. Það er mín
sannfæring, að stjórnin hafi brugðist of seint við
og að það hafi verið gert of lítið á meðan tími var
tilV
„Það skorti vilja í stjórninni“
- Sú efnahagsstefna, sem Framsóknarflokkur-
inn haröist fyrir í síðustu Alþingiskosningum,
bnn vd
^riiin fin
BERJAST
ALLTAF AÐ
IB VINDMYLLUR”
• ^ •
••
- Heldur þú aö þetta kerfi verði aðgengilegt
fyrir almenning?
„Nei, það er ekki að mínum dómi aðgengilegt
fyrst í stað, en éggeri ráð fyrir því að menn venjist
því og átti sig á því. Það tekur að ég held nokkurn
tíma fyrir fólk að setja sig inn í þetta kerfi ogskilja
það. Það er náttúrlega annmarki á kerfinu, en það
er þó svo, að ef menn vilja leggja á sig vinnu við
að skilja þetta, þá held ég að flestir geti áttað sig
á því".
- Ef þú fengir aö ráða kosningalöggjöfinni
einn, myndir þú þá taka upp gamla einmennings-
kjördæmakcrfíð?
„Ég var á sínum tíma tylgjandi einmennings-
kjördæmum, en ég verð hrcinskilningslcga að
játa, að ég tcl þau ekki gallalaus og cfast satt að
segja um, að ég vildi hverfa að því ráði. Það er nú
einu sinni svo að pólitík er málamiðlun, og þessu
þjóðfélagi vcrður ekki stjórnað öðruvísi. Þar af
leiðir að sjónarmiðin verða að komast að nokkuð í
réttu hlutfalli við fylgi flokka. Einmcnningskjör-
dæmakerfið myndi að vísu tryggja starfhæfan
mcirihluta, cn þá yrði stór hópur réttlftill. Hann
næði að vísu kannski aftur síðar þeirri stöðu að
vcrða stjórnarflokkur - þetta gengur á víxl í þcim
löndum, sem hafa haldið í þetta kerfi. En ég efast
um að það falli núna saman við hugmyndir manna
um íýðræði".
„Fljótleg upptalning“
- Víkjum þá að öðrum málum, Ólal'ur. Hvað
telur þú að ríkisstjórninni hafi tekist vel á ferli
sínum? Gcturöu taliö upp lielstu mál?
„Ja, það ætti nú að vera nokkuð fljótlegt að
koma mcð slíka upptalningu", svaraði Ólafur og
brosti við. „Það verður auðvitað næst það scm ég
hef sýslað með, utanríkis- og varnarmálin. Ég tcl
að þar hafi verið fylgt alveg sömu stclnu og áður,
sem er farsæl stefna, og ég tel að það hafi tekist
sæmilcga, og vcl í sumum greinum. Utanríkis- og
varnarmálin verða æ ríkari þáttur vegna þess, að
við crum, hvort.sem okkur iíkar betur eða verr,
komnir í þjóðbraut, tökum meiri og meiri þátt í
alþjóðasamstarfi og verðum að fylgjast með í
þeim og taka þar afstöðu.
En að öðru lcyti, svo að ég bindi mig nú ekki
bara við það sem mér viðkemur, þá má nefna ýmis
nýmæli í lögum, sem hafa náðst fram. Það hafa
orðið nokkrar umbætur á sviði félagsmála, sam-
göngumála og dómsmála svo að eitthvað sé
nefnt."
„Þeir eru alltaf að
berjast við vindmyllur“
- Þú hefur orðið fyrir gagnrýni l'rá samstarfsað-
ilunum í Alþýðubandalaginu l'yrir afstöðu þína
tii framkvæmda á Keflavíkurflugvelli og í Helgu-
vík. Hvernig standa þau mál núna, og hvernig
svarar þú þessari gagnrýni?
„Ég hef orðið fyrir æði miklu aðkasti úr þeirri
átt, en það er kannski ekki nema það sem við
mátti búast, því þeir hafa allt aðrar skoðanir á
þessum efnum og það var ekki dregin nein dul á
það í stjórnarsáttmála, að þeir myndu halda
sínum skoðunum.
Um framkvæmdirnar á vegum varnarliðsins er
það að segja, að þær hafa verið alveg með
svipuðum hætti og verið hefur, þótt þær geti
auðvitað alltaf verið eitthvað brcytilegar frá ári til
árs.
Það hefur verið mikið deilt á byggingu nýrra
flugskýla. Ég tel nauðsynlegt að flugskýli séu
þarna, og að þau séu svo örugglcga úr garði gerð
sem kostur er á. Þess vegna leyfði ég byggingu
þriggja nýrra flugskýla af þeim níu, sem farið var
fram á, en tók jafnframt fram. að ég myndi ekki
leyfa fleiri flugskýli fyrr en búið væri að ganga frá
„Hann skorti áreiðanlega fyrst og fremst hjá
lAlþýðubandalaginu, en ég skal vel játa það, að
nokkuð hafi vantað á að menn hafi almennt verið
nógu einarðir í þessu og gert sér grein fyrir því í
hvert svartnætti var stefnt. Auðvitað er það sumt,
sem menn sjá ekki fyrir, og menn vilja ekki trúa,
og svo eru auðvitað áföll, sem enginn ræður við,
eins og við þekkjum varðandi aflabrögðin. Þau
hafa gengið mikið niður. Auk þess hefur sölu-
tregðan komið til. Það er t.d. ekki lítið áfall með
skreiðina, að hún hefur ekki selst nema lítið enn
sem komið er. Þetta hlýtur að hafa sitt að segja
varðandi gjaldeyrisstöðu og skuldasöfnun þegar
menn hafa viljað halda uppi framkvæmdum eins
og áður og ekki draga saman seglin, a.m.k. ekki
í tæka tíð. Og það er út af fyrir sig skiljanlegt, að
það hefur verið erfitt fyrir þessa stjórn að herða
tökin mikið í því efni, því hennar fyrsta boðorð
hefur verið að halda uppi fullri atvinnu. Það er
líka mitt fyrsta boðorð. Ég þekkti atvinnuleysi af
eigin raun þegar ég var ungur maður og var að
brjótast í skóla. Það voru erfið ár, kreppuárin.
Ég held að atvinnuleysi sé það mesta böl, sem
hent getur. En af hverju stafar atvinnuleysi? Það
stafar af því að hjól atvinnulífsins snúast ekki. Ef
atvinnuvegirnir eru þannig í stakk búnir, að þeir
standa á traustum grunni, þá held ég að ekki þurfi
að óttast atvinnuleysi. En það er nú eitthvað
annað en að svo sé nú. Því miður virðist það blasa
við, að atvinnuvegirnir geti ekki tekið á sig þessa
hækkun, sem nú er að skella yfir. nema þá með
því að gengið verði lækkað, og það þýðir ekkert
annað en meiri verðbólgu".
- Er ekki augljóst að með þeim hækkunum,
sem koma eiga til framkvæmda 1. mars, er aöeins
verið aö hefja nýja verðbólguhringrás?
„Það er alveg Ijóst, og það verður stærri hringur
en oftast áður."
„Getur orði heitt í sætunum“
- En hvernig getur ríkisstjórnin sctiö kannski
fram á mitt sumar án þess að grípa á þessum
máliim? Er þaö hægt?
„Það getur orðið heldur heitt i sætunum að
mínum dómi. En við erum í þessari pólitísku
sjálfheldu, sem er alveg sérstæð fyrir íslenskt
stjórnmálaiíf, að það virðist ekki vcra hægt að
koma nokkru máli í gegnum þingið. sem stjórnin
reynir að impra á, sem lýtur að þessu. Það er eins
og stjórnarandstaðan eigi ekkert áhugamál annað
en að koma ríkisstjórninni frá. Það er eins og þeir
leiði aldrei hugann að því, að svo. eigunt við að
segja ólíklega, gæti farið, að þeir næðu meirihluta
í þessum kosningum, sem framundan eru. ogyrðu
að taka við. Og þá er ég nú ansi hræddur um að
þeir yrðu að stilla áttavitann eitthvað öðruvísi
heldur en hingað til".
- Verður ríkisstjórnin ekki að ná samstöðu um
einhverjar aögerðir, jafnvel i formi bráðabirgða-
laga, á þeim vikum sem framundan eru fram að
kosningum til þess að tryggja fulla atvinnu?
„Að mínum dómi verður óhjákvæmilega að
gera einhverjar ráðstafanir. Hvort ríkisstjórnin
ber gæfu til þess að ná samkomulagi um nokkuð
eða ekki neitt, því treysti ég mér ekki til að svara
á þessari stundu".
- En ráðstafanirnar veröur að gera?
„Ég tel það. Annars verður straumþunginn svo
mikill niðurávið að það verður ekki sætt".
- Gæti ágreiningur um nauösyn slíkra aögerða
leitt til þess, að þetta stjórnarsamstarf rofni fyrir
kosningar?
„Ég er ekki spámaður og treysti mér ekki til að
vera með spádóma, en margt getur nú skeð.
Nauðsyn brýtur lög er stundum sagt, og nauðsyn
getur rutt ýmsum hindrunum úr vegi".
- Sumir leggja nú inikla áherslu á aö kosið
verði tvívegis, þ.e. fyrst í apríl og svo aftur í
sumar, sem þýddi í reynd kosningabaráttu stans-
laust fram í júlí. Er slíkt forsvaranlegt?
■ Ólafur Jóhannesson er tvímælalaust litríkasti og áhrifamesti stjórnmáialeiðtogi
Framsóknaráratugsins sem svo hefur verið nefndur. Hann hefur setið í ríkisstjóm
svo að segja óslitið frá sumrinu 1971 er hann myndaði vinstristjórn þriggja flokka;
verið forsætisráðherra í tveimur ríkisstjórnum, dómsmálaráðherra, viðskiptaráð-
herra og utanríkisráðherra. Hann hefur að ýmsu leyti verið eins konar þjóðsagna-
persóna með þjóð sinni; harður í horn að taka, ekki síst þegar hann hefur orðið
fyrir óverðskulduðum árásum, og því einn hinna sterku stjórnmálamanna, en
jafnframt frægur fyrir skemmtileg tilsvör sem gjarnan fylgja landsfrægu brosi út í
annað.
Þótt Ólafur Jóhannesson sé nú að verða sjötugur (á þriðjudaginn) þá lætur hann
engan bilbug á sér finna í stjórnmálabaráttunni. Hann gegnir starfi utanríkisráðherra
í núverandi ríkisstjórn og skipar jafnframt efsta sætið á framboðslista Framsóknar-
flokksins við kosningarnar nú í apríl. Okkur Iék forvitni á að heyra skoðanir Ólafs
á mönnum og málefnum á þeim umrótatímum, sem nú eru, og heimsóttum hann
því í vikunni á heimili hans og Dóru konu hans við Aragötuna. Samtalið beindist
einkum að stjórnmálunum fyrr og nú, störfum núverandi ríkisstjórnar og þeirri
sérkennilegu stöðu, sem ríkt hefur nú um skeið á Alþingi, en jafnframt að reynslu
Ólafs í fyrri ríkisstjórnum og samskiptum við ólíka flokka og stjórnmálamenn. Þess
vegna var lítið ininnst á langan feril Ólafs í Háskólanum, þar sem hann samdi m.a.
merk fræðirit, sem enn eru kennd og sem enn er vitnað til þegar skera þarf úr um
túlkunaratriði sem varða stjórnskipun landsins. Það er stjórnmálamaðurinn Ólafur
Jóhannesson, sem hér situr fyrir svörum, og að venju er hann ófeiminn að segja
skoðun sína á málunum.
„Nei, slíkt er aö mínu mati algjörlega óforsvar-
anlegt. Okkur ríður miklu meira á öðru á
komandi sumri heldur en að hafa tvennar kosning-
ar. Það, sem á ríður, er að það myndist
starfhæfur meirihluti, sem geti staðið að ríkis-
stjórn og tekið á málum. Ég sé ekki að heimurinn
farist þó að kosningar bíði í eitt eða tvö ár“.
- Eru horfur á því að þeir, sem vilja knýja fram
tvennar kosningar, hafi silt fram?
„Það er á valdi þess meirihluta, sem kemur til
með að taka við eftir kosningar, að ákveða hvort
aftur skuli gengið til almennra kosninga í sumar.
Sá meirihluti getur alveg ráðið því. Mér þykir
ósennilegt að hann verði svo fyrirhyggjulaus að
fara út í slíkt glapræði.
Það er ekki ákvæði um þetta í þeim breytingum,
sem flokkarnir hafa náð samstöðu um að standa
að í þinginu varðandi kjördæmamálið, og það er
út af fyrir sig til bóta að hafa það ekki þar inni.
Hugsanlegt er að á Alþingi flytji þessir áhugamenn
um tvennar kosningar tillögu um slíkt ákvæði, og
það er líka hugsanlegt að slíkt verði samþykkt. Ég
mun ekki greiða því atkvæði. Og þeir, sem
samþykkja slíkt, verða þá að bera ábyrgð á því að
hafa gert slíka tillögu, sem skyldar beinlínis til
þess að láta almennar kosningar fara strax fram,
hvernig svo sem á stendur".
■ Þrír formenn Framsóknarflokksins: Hermann Jónasson, Ólafur Jóhannesson og Eysteinn Jónsson.
Myndin var tekin árið 1968 þegar Ólafur hafði verið kjörinn formaður flokksins.
„Hafa hitt nokkuð á
meðalveginn“
- Víkjum nánar að kjördæmamálinu. Nú hcfur
þú veriö þingmaður bæöi fyrir landsbyggðarkjör-
dæmi og þéttbýliskjördæmi og hefur því kannski
betri yfirsýn en margir aðrir yfír þau ólíku
sjónarmið, sem ríkjandi eru í þessu máli. Er sú
tillaga, sem flokkarnir hafa náð samkomulagi um,
sá gullni meðalvegur, sem landsmenn eiga allir aö
geta sætt sig við?
„Ég held að það hafi verið reynt að koma á
málamiðlun milli þessara tveggja sjónarmiða, sem
vissulega hafa mikið til síns máls. Þetta er mjög
viðkvæmt mál og tilfinningar blandast inn í það.
Það er krafa um jafnari kosningarétt en verið
hefur. Að mínum dómi er það réttmæt krafa, en
þó svo, að það verður að gæta viss höfs og taka
tillit til þeirrar sérstöðu, sem strjálbýlið hefur.
Hins vegar hefur kosningaréttur hér aldrei verið
jafn. Kjördæmin hafa allt frá því að Alþingi var
endurreist verið rpjög misjafnlega mannmörg. En
ég tel það eðlilegt að Reykvíkingar og Reyknes-
ingar vilji fá nokkra lagfæringu á þessu, af því að
hlutfallið hefur skekkst allmikið frá 1959, og ég
álít að það hafi verið hitt nokkuð á meðalveginn
í þessu efni og að það mcgi við það una, þó að
sjálfsagt verði ýmislegt tínt fram, sem benda má
á sem annmarka á þessum breytingum."
- Framsóknarflokkurinn hcfur vfirleitt áður
verið í andstöðu við þær breytingar, sem gerðar
hafa veriö á kjördæmaskipan í landinu, t.d. 1959.
Nú er Framsóknarflokkurinn hins vegar með.
Felst í þessu stefnubreyting hjá flokknum t.d. frá
1959?
„Ég veit nú ekki hvort hægt er að tala um að
flokkurinn hafi breytt um stefnu. Ef t.d. er litið á
breytingarnar, sem gerðar voru 1942 og 1959, þá
var þannig staðið að þeim breytingum, að það var
erfitt fyrir Framsóknarflokkinn að taka þátt í
þeim. Þá var í raun og veru verið að einangra
Framsóknarflokkinn og breytingarnar gerðar til
þess að rýra hansstöðu. Það varekki það samstarf
um breytingarnar, sem æskilegt er ef reyna á að
fá samkomulag um málið. Það sem að mestu
varðar núna er, að haldið hefur verið öðru vísi á
málunum, og það hefur verið vilji hjá öllum, að
ég held, til þess að ná samkomulagi um máliö, en
ekki haldið þannig á málinu að einn væri settur til
hliðar.
Það má vel vera að það sé líka einhver
áherslubreyting hjá flokknum, og að menn finni
aðgerðir. Loksins náðist svo samkomulag með
útgáfu bráðabirgðalaganna 21. ágúst og yfirlýs-
ingu í því sambandi. Það átti einmitt við um þær
aðgerðir, sem þar var um að tefla, að þær komu
of seint og ekki á sem heppilegustum tíma. Ég tel
hins vegar hiklaust að bráðabirgðalögin hafi verið
spor í rétta átt - lítið spor. Þegar menn eru að
fárast yfir því núna, að þau^rafi orðið árangurs-
laus, þá er það ekki rétt. Menn verða í því efni að
gá að því, hver verðbólgan hefði verið ef þau
hefðu ekki komið til. Hún er óskaplega há núna,
en hún væri áreiðanlega eitthvað hærri ef þau
hefðu ekki gilt. Hins vegar má vissulcga scgja, að
þetta var ekki stórt spor og ófullnægjandi eins og
málum var háttað."
„Dauðadæmd vitleysa“
„Þær hliðarráðstafanir, sem gera átti og boðað-
ar voru í þessari yfirlýsingu, sem fylgdi með, hafa
margar hverjar komist í framkvæmd og verið sett
um þau löggjöf. En þótt þær séu út af fyrir sig
góðar, þá verkuðu þær sumar hverjar eiginlega í
aðra átt heidur en bráðabirgðalögin og hafa orðið
til útgjalda fyrir ríkið. Um veigamesta atriðið, og
það sem stóð cfst í þessari yfirlýsingu - nýtt
viðmiðunarkerfi - fékkst hins vegar ekki sam-
komulag, og það er náttúrlega búið að ganga
talsvert á út af því. Nú seinast lagði svo forsætis
ráðherra fram þetta frumvarp, en Alþýðubanda-
lagsnrenn snérust algjörlega á móti því. Það er
frumvarp, sem við Framsóknarmenn erum sam-
þykkir og sem gengur í rétta átt að mínum dómi,
en má ekki líta á það sem einangrað heldur þarf
margt fleira að fylgja með. Frumvarpið breytir
nokkuð því vísitölukerfi, sem lengi hefur verið
hér og sem litið er á af mörgum sem einhvern
helgan dóm . Það er undarlegt af því að það blasir
við augum, og ætti öllum að vera Ijóst núna við
síðustu útreikninga á þessari vísitölu, að þetta er
hið versta kerfi fyrir láglaunastéttirnar. Þegar
Dagsbrúnarmaðurinn fær kannski eitthvað á
annað þúsund í hækkun þá fæ ég sjö til átta
þúsund. Þetta er svo dauðadæmd vitleysa, að það
er alveg furðulegt að foringjar verkalýðsstétta og
stéttasamtaka, sem vilja telja sig fulltrúa fyrir
láglaunahópinn, skuli halda verndarhendi yfir
þessu vitlausa kerfi".
- Þú segir að viljann hafí skort. Skorti hann
bara hjá Alþýðubandalaginu eða kannski líka hjá
flcirum í stjórnarsamstarfínu?
■ Ólafur Jóhannesson í heimsókn hjá Jimmy
Carter í Hvíta húsinu í Washington. Með þeim á
myndinni er Mondale varaforseti. Myndin var
tekin árið 1980.
■ Dóra Guðbjartsdóttir og Ólafur Jóhannesson ásamt barnabörnunum Guðbjarti og Ólafi.
(Tímamyndir: GE)
hlaut góðan byr meöal kjósenda. Hvers vegna
tókst framkvæmdin ckki bctur?
„Þessi niðurtalningarstefnaergóðstcfna. Égtel
mig hafa sett hana fyrst fram í skýrslu minni um
Þjóðhagsáætlun 1979. Þarerhanaaðfinna, nafnið
og annað. En sú Þjóðhagsáætlun komst aldrei til
umræðu af því að þá varð krötunum svo brátt í
brók, að þeir stormuöu út og mynduðu ríkisstjórn
á ábyrgð Sjálfstæöisflokksins. En þú spyrð hvers
vegna ckki het’ur tekist bctur að koma þessari
stefnu í framkvæmd. Það eru sjálfsagt til þess
ýmsar ástæður, en kannski er nú best að svara því
mcð fleygum orðum forsætisráðherrans, að vilji er
allt scm þarf! Ég hcld að það hafi skort vilja hjá
mönnum í stjórninni, og kannski hjá almenningi
líka. Ég hef alltaf álitið. að það væri talsverð ást
á verðbólgunni meðal landslýðsins. Menn hafa
staðið í þeirri meiningu að þeir græddu á henni,
og ég held að það eimi mikið eftir af því enn.
Við Framsóknarmenn vorum að nudda um þetta
og náðum nokkrum árangri i þessa átt um
áramótin 1980/1981. Það tókst fyrri árshelminginn
1981 að ná aðeins árangri. Þá var ýmislegt
stöðvað. Sjálfsagt hefur eitthvað safnast fyrir -
það gerist alltaf þegar stöðvun er beitt en þá verða
menn bara að hafa úthald. Ég held að úthaldið
hafi vantað.
Svo korn þaö til, að menn - ogþá einkanlega
Alþýðubandalagsmenn er mér óhætt að segja -
fcngust ekki til að taka á málunum, íengust ekki
til að líta raunhæft á hlutina að mínu mati. Þess
vegna var flotið of lengi sofandi. Það var auðséð
i ársbyrjun 1982 að í óefni stefndi, en það dróst
og dróst að samkomulag næðist um nokkrar