Tíminn - 27.02.1983, Blaðsíða 7

SUNNUDAGUR 27. FEBRÚAR 1983.
Bimm
7
■ Arthur Thomas, starfsmaður M15,
stórnaði leitinni að sovéskum njósnara
innan stofnunarinnar.
■ Gordon Lonsdale, eða Kónon Móf
ódí, var eini „ólöglegi“ sovéski njosnar-
inn sem MI5 handtók.
■ James Jcsus Angleton stóð fyrir
umfangsiniklum nornaveiðum innan
CIA í fjölda ára.
■ Óleg Ljalín, KGB maðursem óskaði
samtarfs við MI5. Það bar ríkulegan
ávöxt.
■ Kim Philby kemur vitanlega við
sögu, eins og venjulega.
maður hans vera Martin Furnival Jones,
yfirmaður annarrar deildar M15. Rann-
sókn þessi hófst vorið 1963 og fékk
dulnefnið Peters, og var svo leynileg að
flestir yfirmenn í M15 höfðu ekki hug-
mynd um að hún færi fram. Raunar olli
það erfiðleikum við rannsóknina að
Mitchell virtist vera orðinn þreyttur á
starfi sínu og hafði farið fram á að mega
láta af störfum í september 1963, enda
þótt afsögn hans þá myndi leiða til
skertra lífeyrisgreiðsla. Hollissamþykkti
sem aftur leiddi til þess að Arthur
Martin varð að flýta þessari mjög svo
viðkvæmu rannsókn.
Stjórnanda rannsóknar-
innar innan M15
vikið úr starfí
Og skemmst er að segja frá því að í
upphafi var sem ýmislegt áthugavert
væri við feril Mitchell hjá M15. Hér er
ekki tóm til að rekja grunsemdir Martins
nákvæmlega en þó honum væri fullljóst
að sannanir hefði hann engar gegn
Mitchell var sitthvað skrýtið. Allt gat þó
átt sér eðlilegar skýringar en Martin fór
fram á að fá að hlera síma Mitchells (sem
var hafnað) og hann lét einnig koma
fyrir leynilegum myndavélum hvar sem
Mitchell var á ferðinni. Athuganir bentu
eindregið til að Mitchell væri undir
miklu persónulegu álagi af einhverjum
ástæðum sem Arthur Martin gat ekki
áttað sig á, en hann fékk ekki leyfi til að
taka Mitchel! til yfirheyrslu. Þar kom að
Mitchell lét af störfum eins og hann
hafði hugsað sér og rannsóknin komst
ekki lengra. Nokkru síðar var loks gefið
leyfi til að Mitchell, sem nú helgaði sig
skák og siglingum, yrði tekinn til yfir-
heyrslu og tókst lionum þá að gcfa
nokkurn veginn fullnægjandi skýringar
á öllu því sem vakið hafði furðu Martins.
Ekki svo að skilja að sakleysi hans væri
endanlega staðfest, heldur hitt að sekt
É
í mörg ár var breska
öryggisþjónustan nær HH
óstarfhæf vegna rökstudds ,
gruns um að í röðum hennar
leyndist háttsettnr sovéskur njósnari.
Hann hefur aldrei fundist
hans yrði aldrei sönnuð með þeim
gögnum sem þá voru fyrir hendi.
Er svona var komið gaf Hollis leyfi til
þess að rannsóknin yrði færð út, ef svo
má segja. í rauninni var hann með því
að fallast á að hann sjálfur yrði rannsak-
aður. Verður vikið að þcirri rannsókn
hér að neðan, en fyrst ber að geta þess
að nú hafði Peters-rannsóknin komist í
hámæli innan M15 og olli miklum úlfa-
þyt. Yfirmenn einstakra deilda kunnu
hreint ekki að meta það að svo viðkvæm
rannsókn hefði farið fram án þess að
þcim væri gert viðvart og nú var svo
komið að grunscmdir manna á milli og
almennt vantraust á stofnunina höfðu
vaxið svo að hún átti í mestu erfiðleikum
með að gegna hlutverki sínu. Athygli
heíur einnig vakið að þegar Aithur
Martin komst á slóð Anthony Blunts um
þetta sama leyti og hóf yfirheyrslur yfir
honum, þá var hann skyndilega rekinn
af Roger Hollis. Ástæðan var sögð sú að
Arthur Martin væri farinn að hafa slæm
áhrif á starfsandann innan M15 með
sífelldum grunsemdum sínum, en margir
hafa talið að Hollis hafi verið að hylma
yfir með Blunt á viðkvæmu stigi yfir-
heyrslanna. Raunar er varla rétt að
Martin hafi verið rekinn, heldur var
hann þess í stað lánaður yfir til M16, en
yfirmenn þar höfðu mikið álit á honum.
Loksins kemst M15
í feitt...
Næstu árin voru mjög erfið fyrir M15.
Önnur rannsókn sem fram fór staðfesti
að aðeins Hollis og Mitchell gætu hafa
verið í nægílega' góðri aðstöðu til að
aðvara Philby og varfærnisleg rannsókn
fór fram á Hollis. Hann lét af störfum
árið 1965 og var skömmu seinna yfir-
heyrður mjög nákvæmlega. Rétt eins og
í máli Mitchells kom sitt af hverju upp á
yfirborðið sem grunsamlegt mátti
kallast, en yfirleitt gat allt það stafað af
öðrum ástæðum en að Hollis væri njósn-
ari Sovétmanna. Niðurstaða var því í
raun og vcru engin en margir voru
sannfærðir um sakleysi Hollis, og þar á
meðal var eftirmaður lians í cmbætti
aðstoðaryfirmanns M15, fyrrnefndur
Martin Furnival Jones. Hann skrifaði
árið 1981 bréf til dagblaðsins Times þar
sem hann lýsti því yfir að hann væri viss
uni að Hollis, sem hafði látist árið 1973,
væri sýkn -en Hollis-málið var þá nýlega
komið upp á yfirborðið á Bretlandi. Um
sama leyti var því lýst ýfir af Stjórnvöld-
um að ekkert væri upp á „Peters" að
klaga, en Graham Mitchell var aldrei
ncfndur á nafn fyrr en í bók Nigels West.
Þannig að þessar mjög svo viðkvæmu
rannsóknir gegn Hollis og Mitchell
skiluðu í raun og veru engum árangri,
öðrum en þeim að auka sundurlyndi og
misklíð innan M15. Þegarupp varstaðið
haföi enginn njósnari fundist enda þótt
margir væru sannfærðir um að einhvers
staðar væri hann að finna. Hitt er svo
annað mál að árið 1971 þóttust menn fá
staðfestingu fyrir því að hafi háttsettan
njósnara verið að finna innan M15 þá
væri hann alla vega ekki starfandi þar
lengur. Það ár komst M15 nefnilega í
tæri við háttsettan KGB foringja í
London, Óleg Ljalín að nafni. Ljalín var
að nafninu til vérslunarfulltrúi en rak
umfangsmikið njósnanet í Bretlandi.
Hann setti sig í samband við M15 og
kvaðst vilja leita hælis á Bretlandi gegn
því að veita allar þær upplýsingar sem
hann bjó yfir. M15 tókst að sannfæra
Ljalín um að flýja ekki að svo stöddu
heldur gerast njósnari þeirra í Moskvu,
en þangað átti hann að fara fljótlega og
taka við nýju starfi. Svo illa vildi hins
vegar til að Ljalín var tekinn af lögregl-
unni og kærður fyrir ölvun við akstur
sem næstum áreiðanlega hefði leitt til
þess að hann hefði verið rekinn frá
KGB. Ljalín fékk því leyfi M15 til að
flýja strax og upplýsingar sem liann gaf
leiddu meðal annars til þess að 105
sovéskir sendimenn voru lýstir óæskileg-
ir á Bretlandi vegna starfsemi þeirra
fyrir KGB. Þessi mikla brottvísun, sem
vakti gífurlega athygli á sínum tíma,
virtist koma Sovétmönnum algerlega í
opna skjöldu svo að M15 starfsmenn
komust að þeirri niðurstöðu að KGB
hefði ekki haft hugmynd um að Ljalín
léki tveimur skjöldum. Ef háttsettur
sovéskur njósnari hefði enn verið innan
MI5 hefði tilboð Ljalíns til Breta vart
farið framhjá honum. Náttúrlega hcfur
verið bent á að árið 1971 höfðu bæði
Hollis og Mitchell látið af störfum, þó
það-segi að vísu ekkert í sjálfu scr um
sckt eða sakleysi þeirra.
Hver það var
veit nú enginn...
En víkjum að lokum að Kagó, hvers
uppljóstranir færðust sífellt í aukana,
uns CIA - sem aftur hafði tekið við
honum - var farið að gruna að hann væri
kominn með snert af stórmennskubrjál-
æði. Hann átti þó ætíð vísan stuðnings-
mann í Janies Jesus Angleton sem eyddi
mörgum árum í að reyna að finna
háttsettan sovéskan njósnara innan CIA
sem Kagó kvað ganga undir dulnefninu
Sasja. Sasja fannst aldrei en rétt eins og
hjá M15 höfðu stööug undirferli Angle-
tons þær afleiðingar að móraliinn innan
C1A fór niður í ekki neitt, og grunscmdir
Angletons leiddu einnig til þess að
starfsþrek CIA var satt að segja afar lítið
í langan tíma. Þeir voru því margir sem
héldu því fram að linnulitlar nornaveiðar
gerðu ekki annað en að þjóna hagsmun-
um Sovétríkjanna þegar allt kæmi til
alls. Einnig má geta þcss hér að miklar
deilur stóðu um það árum saman hvort
Kagó væri svo sannferðugur sem hann
vildi vera láta. Skömmu eftir að hann
flúði vestur fylgdi annar sovéskur KGB
á eftir honum, Nósenkó að nafni og
Foxtrot að dulnefni. Upplýsingar frá
þeim stönguðust í veigamiklum atriðum
á, svo að Angleton og ýmsir fleiri
komust að þeirri niðurstöðu að Foxtrot
hefði verið scndur til að kasta rýrð á
framburð Kagós. Sannarlega kom í ljós
margt og mikið grunsamlegt við Foxtrot
og það sem hann hafði að segja, en endir
málsins varð þó vart í samræmi við það.
Á síðasta áratug var Angleton látinn
hætta störfum hjá CIA og sakaður um
undirróður og eftir það hafa fáir orði til
að taka mark á Kagó, enda þótt allir
viðurkenni að upplýsingar hans fyrsta
kastið hafi verið mjög mikilvægar.
Og niðurstaða? Nú er mjög farið að
hægjast utn bæði hjá M15 og CIA eftir
allt umrótið á sjöunda áratugnum, að
því er best er vitað. Sasja fannst aldrei
og vafamál hvort hann hefur veri til, eða
alla vega hvort hann hefur verið eins
mikilvægur og Kagó og Angleton vildu
vera láta, en hins vegar eru flestir
sannfærðir um að einhvers staðar innan
M15 hafi lcynst sovéskur njósnari á
þessum tíma sem hér hefur verið frá
sagt. En hver liann var er ekki vitað og
verður ef lil vill aldrei.