Tíminn - 31.03.1983, Blaðsíða 13

FIMMTUDAGUR31. MARS 1983
FIMMTUDAGUR 31. MARS 1983
S'iMMií
13
Sigurbjörn við skrilborðið á heimili sínu.
B Hjónin Magnea Þorkelsdóttir og Sigurbjöm Einarsson.
Þegar Sigurbjörn gegndi prestskap á yngri áram var Magnea kona hans organleikari við kirkjuna. Hér er hún við orgelið á heimili þeirra hjóna.
Tímamyndir GE
„KRISTIN TRUARVISSA ER OF DYRMÆTUR HUITUR TIL AÐ MENN
GETI HALDH) HENNI AN AREYNSLU, ASIUNDUNAR OG BARATTU”
■ Nú fara páskar í hönd. Um allan hinn kristna
heim minnist kirkjan dauöa og upprisu ieiötoga síns.
Kirkjan hefur undanfarin ár vakið meiri athygii á
tiivist sinni en oft áður. Hún hefur gerst ieiðandi
aðili fyrir einni stærstu fjöldahreyfíngu nútímans,
friðarhreyfingunni, sem sameinar innan sinna vé-
banda óiík öfl frá póiitísku sjónarmiði séð og teygir
arma sína um allan hinn vestræna heim. Margir
munu verða til þess að álykta að kirkjan hafi hafíð
nýja sókn til áhrifa um lausn þeirra vandamála
mannkyns sem hæst ber í dag.
Það er nú liðið á annað ár síðan Sigurbjörn
Einarsson lét af embætti biskups íslensku þjóðkirkj-
unnar. Hann var um árabil einn áhrifamesti tals-
maður kristni og kirkju í landinu. Mörgum mun
leika forvitni á að heyra sjónarmið hans um stöðu
þeirrar stofnunar sem hann helgaði líf sitt í
samfélagi samtímans. Hann félist á að svara spurn-
ingum blaðsins um þau efni og fer viðtalið hér á eftir.
rætt við Sigurbjörn Einarsson biskup
Telur þú að kirkjan og kristin lífs-
skoðun séu í sókn á vesturlöndum nú um
þessar mundir?
Ég verð að játa, að ég hef ekki svar á
reiðum höndum við þessu. Það vantar
tæki til þess að mæla styrkleik andlegra
áhrifa. Og hver einstakur hefur of tak-
markaða yfirsýn og djúpsýn til þess
greina og meta, hvert þróunin stefnir í
samtíð hans.
Þegar rætt er um áhrif kirkjunnar eða
ítök kristinnar lífsskoðunar á Vestur-
löndum, má benda á margt bæði með og
móti. Það er til að mynda ótvírætt, að
mörg grundvallarviðhorf í félagslegum
efnum, sem viðurkennd eru í mannfé-
lögum Vesturlanda, eru sprottin af
kristnum áhrifum. Það er óumdeilf, að
það beri að styðja lítilmagna, annast
sjúka svo sem best má verða og aðra þá,
sem eru hjálpar þurfi. Þaðerviðurkennt,
að menn skuli bera hver annars byrðar,
að allir menn eigi að vera jafnir fyrir
lögum, að hvorki auður né annað vald,
hvorki örbirgð né annað vanhæfi eigi að
skyggja á þá staðreynd, að allir menn
séu jafnir, hver annars bræður og systur,
og að þjóðfélagið skuli miða við þetta í
löggjöf, réttargæslu og öllum aðgerðum.
Annað mál er, hvernig til tekst um
framkvæmd.
Þessi viðhorf hafa rutt sér til rúms
meðal þeirra þjóða, sem hafa notið
kristinna áhrifa um aldir, en hvergi
annars staðar. Þau eru hins vegar í seinni
tíð farin að láta.til sín taka nokkuð í
öðrum heimshlutum fyrir áhrif frá vest-
rænum mannfélögum.
Grunnt á heiðninni í
hugarheimi manna.
Að þessu leyti hefur kristin lífsskoðun
unnið á verulega, hún hefur síast inní
almenna vitund. En ég hika við að telja
að um sókn sé að ræða eins og stendur.
Menn lifa á kristnum verðmætum,
taka þau sem sjálfsagða hluti án þess að
hugsa um uppruna þeirra eða gera sér
grein fyrir nauðsyn þess að hlynna að
þeirri arfleifð, sem þeir búa að. Engin
sókn í andlegum efnum vinnur endanleg-
an sigur, ekkert vinnst í eitt skipti fyrir
öll, kynslóðir koma og fara og þó að það
sé harla dýrmætt, sem þegið er úr
höndum þeirra, sem áður hafa ræktað og
sáð, þá er það aldrei tryggt eins og
innstæða, sem skilar vöxtum sjálfkrafa,
ekki fremur en skikinn, sem faðir minn
ræktaði upp, kemur mér að notum, ef ég
hirði ekki unt hann. Saga þessarar aldar
sýnir því miður, að það er grunnt á
heiðninni í hugarheimi manna. Hross-
hófar eru fljótir að sparka viðkvæman
gróður í flag, jarðýtan ryður um á
vetfangi skógarlundi, sem iðnar hendur
hafa ræktað upp á löngu skeiði. Sinnu-
leysi almennings um kristna trú er alvar-
legt tímanna tákn á Vesturlöndum nú-
tímans. Ef tala á um sókn kristindómsins
á vorum dögum, þá er ekki þangað að
líta, heldur til annarra heimsálfa, eink-
um Afríku. Kristin trú hefur hingað til
verið trú hvíta mannsins. Nú er það
breytt. Sókndjarfar kirkjur í Afríku fara
bráðum að senda kristniboða til Evrópu
og Norður-Ameríku til þess að vekja
sofendur og lífga dauða.
Kirkjan hefur brugðist við
af dirfsku og röggsemi
Fljótt á litið virðist svo sem kirkjan
láti sig meira skipta nú en síðustu áratugi
mál sem gjaraa hafa verið talin tilheyra
sérfræðingum á ýmsum sviðum svo og
stjórnmálamönnum. Hver er þín skoðun
á því?
Kirkjan hlýtur að standa öðruvísi að
verki að mörgu leyti nú en áður, sú
veröld, sem hún er kölluð til að þjóna, er
ekki sú sama og áður var, þó að
manneskjan sjálf sé söm við sig innan
rifja, hvernig sem búningur og umhverfi
breytist og kirkjan eigi sama erindi við
manninn nú sem fyrr og alla tíð. Kirkjan
var fyrrum kvödd til afskipta af margvís-
legum málefnum og til forsjár um margt.
Hún hefur ekki lögbundnar skyldur og
ábyrgð í mannfélögum nútímans á sama
hátt og áður þótti sjálfsagt, þegar bæði
andleg og líkamleg velferð þegnanna
þótti best komin í hennar höndum og
þegar ætlast var til þess að hún hefði, ef
svo má segja, vit fyrir öllum. Þetta gafst
misjafnlega, eins og eðlilegt var. Lúther
og siðbótin gerði stórt strik í þessa
reikninga með þeirri hugsjón sinni og
kröfu, að menn fengju að standa á eigin
fótum, vera fullgildir hver á sínu sviði og
með beina ábyrgð fyrir skapara sínum.
En áfram var kirkjan samt lengi allsherj-
ar forsjá. Út frá forsendum siðbótarinn-
ar hafa mannfélög þróast á Vestur-
löndum til lýðræðis og hugsunarfrelsis.
Svo kemur tæknivæðingin og allt sem
henni fylgir, m.a. stórvaxin siðfræðis-
vandamál. Kirkjan hefur á síðari tímum
brugðist við breyttri aðstöðu sinni og
þeim nýj u aðstæðum, sem bylting tímans
hefur fært að höndum, af áberandi
dirfsku og röggsemi. Það held ég að sé
og hljóti að verða réttur og óvilhallur
dómur um kirkju nútímans. Þá er ég að
tala um kirkjuna í veröldinni. Kristnir
menn hafa komið á víðtæku samstarfi
yfir um mæri landa og kirkjudeilda, þeir
hafa haslað sér sameiginlegan vettvang
til þess að ræða og kanna vandamál af
margvíslegu tagi, þar sem til eru kvaddir
sérfræðingar á ýmsum sviðum, kristnir
og ókristnir, þeir hafa komið sér upp
aðstöðu til þess fylgjast með því sem er
að gerast í stjórnmálum og vísindum og
því verður ekki neitað, að það er tekið
eftir því, sem kirkjan segir og aðhefst,
þó að hvorki páfinn né aðrir geti kveðið
niður ailt óhreint, hvorki í Suður-Amer-
íku, Póllandi né annars staðar.
Þeirri gagnrýni er oft beint gegn
kirkjunni að hún sé sinnulítil um þau mál
sem varða félagslegt réttlæti og barátt-
una fyrir því?
Það má sjálfsagt finna mörg rök fyrir
slíkri gagnrýni. Iðnbyltingin í Evrópu
krafðist nýrra viðbragða, þjóðfélög
höfðu gagnger hamskipti, menn voru
seinir að átta sig í þeim iðuköstum, sem
þeir bárust út í, eins og verða vill, þegar
sagan færir stór örlög að höndum óvænt.
Og margt stórt bar að í einu, sem reyndi
á þolrif kirkjunnar og árvekni kristinna
manna. Eftir á fá menn betri yfirsýn og
ýmislegt, sem var dulið þeim, sem í
eldinum stóðu, kemur skýrar í ljós. Þá
er auðvelt löngum að dæma eða vera
vitur eftir á.
Biblían er berorð um mis-
rétti arðrán og rangsleitni
Það er of einhliða úrskurður að kirkj-
an hafi verið sinnulítil um félagslegt
réttlæti, til þess að hann standist sann-
gjarnt mat. Hitt er rétt, að menn sáu oft
ekki málavexti eða drógu ályktanir um
þá út frá þeim forsendum í hugsun, sem
þeir þó vildu fylgja heilshugar. Og oft
var það of stór freisting háklerkum að
sjá hlutina með augum þeirra forréttinda-
stétta, sem þeir tilheyrðu sjálfir, ellegar
þá að vilja bæla alla hugsanlega ólgu,
sem þeir töldu að leiða myndi af sér
öngþveiti og verri afdrif fyrir alþýðu
manna en ef haldið væri í líku horfi og
áður. Því verður ekki neitað, að ríkis-
studdar kirkjur sumra landa voru á
tímabilum svæfðar í örmum valdsins.
Á hinn bóginn er spurningin sú, hvaðan
menn fengu hugmyndirnar um félagslegt
réttlæti. Að því var vikið áðan. Biblían
er berorð bók um misrétti, um arðrán og
rangsleitni í viðskiptum við verkamenn,
hún stendur alltaf með þeim, sem eru
fátækir og fordæmir auðshyggju, ágirnd
og kúgun í skjóli fjármagns eða annarrar
aðstöðu. Orð hennar, sem kirkjan
byggði boðun sína á og viðurkennd voru
raunar almennt sem æðsta viðmiðun um
breytni manna, hlutu að hafa áhrif, þau
voru súrdeig, sem síaðist inn í vitund,
stungu samviskuna, þegar gengið var í
berhögg við þau, og vöktu margt tíma-
bært orð og aðgerðir. Það er hægt að
benda á stór afrek frá síðustu öld á sviði
líknarmála og mörg drengileg viðbrögð
kristinna vökumanna. Vakningahreyfing-
ar tendruðu nýjar glóðir á arni irékjunn-
ar, þær urðu víða til þess að vekja alþýðu
til sjálfsvitundar og gera hana mynduga,
ef svo mætti að orði komast. Trúarlegar
vakningar ruddu oft brautina fyrir félags-
legar hugsjónahreyfingar. Annars var
þetta alltsaman ekki með sama hætti í
öllum löndum. Enskir kirkjumenn t.d.
margir voru virkir í verkalýðsbaráttunni
frá upphafi og sumir þeirra (Coleridge,
Maurice. svo tveir séu nefndir) lögðu
mikið af mörkum í þjóðfélagsumræðu.
Tekist var á um lífsskoðan-
ir og tilverutúlkun
Margir mundu vilja segja sem svo að
kirkjan hafi hopað fyrir ýmsum straum-
um í vísindum og heimspeki 19. aldar og
þessarar, marxisma og borgaralegri
frjálshyggju, hún hafi gerst of vilhöll
þeim öflum þjóðfélagsins sem helst voru
fulltrúar varanleika og stöðnunar, gerst
of borgaraleg ef svo má að orði komast.
Hvert er svar þitt við því?
Þessi spurning er eðlilegt framhald af
hinni næstu á úndan. Það var fleira en
nýjar félagslegar aðstæður, sem bregðast
þurfti við á síðustu öld. Tilverutúlkun
margra áhrifamanna, sem töldu sig vera
fulltrúa og merkisbera vísindanna á
sigurgöngu þeirra, gekk þvert á kristin
grundvallarsjónarmið. Sjálfumglöð efn-
ishyggja í skartklæðum vísindagyðjunn-
ar (klæðin voru að vísu stolin en gengu í
augun samt) veittist harkalega að krist-
inni trú. Ein greinin á þessum meið var
heimspeki marxismans og sú greinin,
sem lífsseigust hefur orðið og teygt sig
lengst og dýpst til áhrifa. Og í sambandi
við næstu spurningu hér á undan verður
að hafa þá staðreynd í huga, að þar sem
verkalýðsbaráttan komst alls kostar eða
að miklu leyti undir merki marxismans og
laut forystu manna, sem töldu hann vera
hina einu réttu lífsskoðun, altæka og
borna til allra yfirráða yfir líkama og sál,
þá gat kristnum mönnum ekki dulist, að
þar áttu þeir að mæta berum og svæsnum
fjandskap, svo að þeim var með engu
móti vært í neins konar sambýli eða
samvinnu við það afl.,
Annars er hér um mikið og víðtækt mál
að ræða, ef greina skyldi stefnur og
strauma síðustu aldar, sem hafa fengið
nokkuð rík ítök í almennum hugsunar-
hætti þessarar aldar, bæði til góðs og ills.
Ég hef oft bent á það, að harðar deilur
fyrri tíma um vísindakenningar, t.d.
kenningu Darwins, spruttu ekki af nein-
um raunverulegum árekstrum trúar og
vísinda, heldur var tekist á um lífs-
skoðanir og tilverutúlkun. Það var ekki
verið að deila um manninn sem náttúru -
fyrirbæri eða hlut, sem vísindi geta fjallað
um og náð tökum á, heldur um þann
skilning hans á sjálfum sér, sem engin
vísindi hafa neitt úrskurðarvald um. Þar
voru trúarleg og siðgæðisleg meginefni í
húfi. Ef kennig Darwins t.d. um, að það
lifi sem lífshæfast er (survival of the
fittest) var gerð að siðgæðislegu grund-
vallarviðhorfí, þá var þar fengin réttlæt-
ing á hömlulausri samkeppni, á nýlendu-
stefnu og ránskap hvítra manna í
öðrum heimsálfum, þeir voru í rétti
samkvæmt „vísindalega sönnuðum"
lögum náttúrunnar í krafti yfirburða
sinna. Svo höfum við fengið önnur
afbrigði þessara hugmynda um náttúru-
val. Þar eru kynþáttakenningar nazis-
mans hugmyndirnar um hinn aríska
vatxarbrodd mannkynsins (þær hug-
myndir eru ekki óþekktar á íslandi) og
þar af leiðandi miður hæfa kynþætti,
sem eigi að rýma fyrir hinu göfgara kyni.
Og kenningin um hina útvöldu öreiga-
stétt, sem eigi að erfa heiminn samkvæmt
náttúrunnar lögmáli, er í talsverðum
skyldleika við fyrmefndar skoðanir.
Að hafast við í gömlum
skotgröfum
Ekki skal ég draga úr því, að kristnir
menn hafi oft staðið illa að verki bæði í
sókn og vörn. En að því slepptu og þegar
á allt er litið voru þeir að verja og sækja
mál, sem varðar allt mannkyn. Þeim sást
yfir margt og missáu sig einatt, annað væri
næsta ólíklegt, því ekki voru þeir annað
en menn. Og kirkjan er ekki hrædd við
að endurskoða sjálfa sig, enda eru tímar
og menn alltaf að breytast. Einna verst
er það, ef menn halda áfram að berjast
við forynjur, sem eru ekki lengur til, eða
hafast við í gömlum skotgröfum og
senda púður þaðan út í loftið án þess að
láta sér skiljast, að lífið er búið að fylkja
upp á nýtt og komið áallt annan vígvöll.
Stundum hafa menn sólundað góðum
kröftum á þennan hátt.
Flest það í heimspeki og guðfræði,
sem hitaði mönnum mest í hamsi fyrir
hundrað árum, hefur þokað af dagskrá í
allri alvarlegri umræðu vegna nýrra verk-
efna og gjörbreyttra viðhorfa. Þar fyrir
eru hin dýpri rök stórra málefna ekki úr
sögunni, þau koma aðeins fram í nýjum
myndum og höfða á nýjan hátt til
hugsunar og árvekni.
Spíritisminn hefur verið áhrifamikill
innan íslensku kirkjunnar á þessari öld.
Er spíritisminn að þínu mati andstæður
kristinni lífsskoðun?
Spiritisminn eignaðist á sinni tíð mikil-
hæfa og atkvæðamikla málssvara hér á
landi. Þeir höfðu gáfur og aðstöðu til
þess að láta um sig muna í andlegu lífi
þjóðarinnar, enda höfðu þeir mikil áhrif.
Spiritisminn hafði talsverðan byr sums
staðar erlendis um þetta leyti. Ýmsir
gerðu sér vonir um eða treystu því
að aðferðir hans til þess að ná sam-
bandi viðósýnilean heim myndu reyn-
ast sterkt andsvar við efnis-,
hyggju samtímans. Menn tóku gildar
ríkjandi forsendur í hugsun þess tíma:
Vísindalegum röksemdum verður ekki
svarað nema með vísindalegum gagn-
rökum. Úr því að vísindalega rökstudd
efnishyggja hefur ekki rúm fyrir annan
heim og annað líf, verður að hnekkja
henni með aðferðum, sem hún tekur
gildar. Og menn voru sannfærðir um, að
með því að gefa gaum að hæfileikum
miðla, athuga þau fyrirbæri, sem fram
komu hjá þeim og kanna annað óvenju-
legt, sem bendir til þess, að ekki sé allt
sem sýnist, myndu fást sannanir fyrir
öðru lífi, sem hlytu að verða viðurkennd-
ar á vísindaöld.
Trúarhreyfíng sem byggöi
á fyrirfram viðteknum
forsendum
Þessi sjónarmið hafa verið gagnrýnd
frá upphafi, bæði af vísindamönnum og
kirkjunnar mönnum, þótt spiritisminn
hafi átt fylgismenn í fylkingum beggja. í
fyrsta lagi þykir mönnum spiritisminn
hafa farið mjög úrskeiðis frá þeirri
stefnu, sem vikið var að. Hann varð
trúarhreyfing, sem byggði á fyrirfram
viðteknum forsendum. I reyndinni hefur
hann ekki litið á þær forsendur sem
leiðsögutilgátur, heldur staðreyndir,
sem hann hefur gengið út frá. Þar með
hefur tilkall hans til þess að vera vísindi
eða vísindalegar tilraunir fallið um koll.
I öðru lagi hefur mönnum þótt vafa-
samt, að ekki sé meira sagt, að telja
tilkomu spiritismans til tímamótavið-
burða í sögu mannlegrar þekkingarleit-
ar. Þau fyrirbæri, sem hrundu þessari
hreyfingu af stað og hún hefur snúist um,
eru á engan hátt í neinum sérflokki né
nein nýlunda. Að tala um þau sem nýja
opinberun skýtur mjög yfir markið.
Fyrirburðir af þessu tagi hafa fylgt
mannkyninu á öllum tímum. Alls háttar
viðskipti við anda hefur verið ríkur
þáttur í lífi manna og er enn meðal
flestra s.n. frumstæðra þjóða. Oftast
hefur mönnum þótt standa nokkur ógn
af þessum ósýnilegum nábúum, hvort
sem um var að ræða framliðna menn eða
aðrar andaverur og þeir töframenn, sem
töldust kunna nægilega mikið fyrir sér
til þess að umgangast þessar verur, leita
frétta hjá þeim, halda þeim í hæfilegri
fjarlægð og afstýra hrekkjum eða illvir-
kjum af þeirra völdum, voru og eru
býsna voldugir víða í mannfélögum. Og
hér er komið að þriðja atriðinu:
✓
Ymislegt sem ekki er vert
að leika sér með
Öll æðri trúarbrögð hafa snúið baki
við þessari tegund átrúnaðar. Það er
ekki bara Biblían, sem varar við því að
leita sambands við arida, hún á það
sameiginlegt með ritningum og leiðbein-
ingum annarra þroskaðra trúarbragða.
Og ég er sannfærður um, að þetta er
engin tilviljun. Varúð og varasemi á
þessu sviði byggist á reynslu og innsæi
manna, sem þekktu mannlega sál og
ósýnilegt umhverfi mannsins. Við búum
yfir ýmsu í djúpum sálar, sem getur
snúist gegn okkur sjálfum, ef við sökkv-
um okkur þar niður, það veit sálfræði
nútímans og það hafa vitrir trúarlegir
leiðsögumenn í austri og vestri alltaf
vitað. Og það er ýmislegt í kringum
okkur, sem ekki er vert að leika sér með
eða taka inn á sig.
Undir þessi orð mín hafa gætnir
spiritistar reyndar tekið, þeir hafa varað
við gáleysi í þessum sökum. En eigi að
síður hefur spiritisminn örvað mjög
margvíslegt gálaust fikt við huliðsöfl og
ekki trútt um, að þeir sem telja slíkt
varhugavert, fái slæman vitnisburð, hjá
fulltrúum hans, þyki afturhaldssamir og
þröngsýnir.
Tvennt þarf ég að fá að taka fram
enn: Þeir fyrirvarar og gagnrýni,
sem hér er tæpt á, fela ekki í sér það, að
ég neiti „dularfullum fyrirbærum“. Það
ber ýmislegt fyrir flesta menn, sem þeir
geta ekki skýrt og enginn skýrir. Það er
hverjum greindum og gætnum manni
samboðnast að yiðurkenna og það gera
kristnir menn ekki síður en aðrir. En að
taka slíku með athygli, ef svo ber til, og
að leita eftir þv: með áfergju, það er
tvennt ólíkt. Þar skilur á milli heilbrigðs
og óheilbrigðs á þessu sviði.
Hitt vil ég líka segja, að ég virði alla
rannsókn, sem svo getur kallast með
réttu. En til þess að um réttnefndar
rannsóknir sé að ræða, þurfa þær að vera
framkvæmdar af fullu vísindalegu raun-
sæi og óvéfengjanlegu hlutleysi. Slíkar
rannsóknir eru stundaðar núna að
nokkru marki, og er það vel. Um
árangur skal ég ekki dæma að svo búnu.
En góðra gjalda vert að vísindamenn
viðurkenni að hér sé um eðlilegt rann-
Sjá næstu síðu
Alsjálfvirk-einföld - ódýr:
Ljósmyndun verður leikur
einn,fyrir hvern sem er.með
Kodak Diskmyndavélinni,
Hún hugsar íyrir öllu, þú
smellir bara aí.
SKVELIN
Vel á minnst, hefur þú
hugsað fyrir fermingar-
gjöfinni?
Kodak Dlskur 4000... 1.300 kr.
Kodak Diskur 6000 ... 1.900 kr.
Kodak Dlskur 8000... 2.900 kr.
HfiNS PETERSEN HF
BANKASTRÆTI GLÆSIRÆ AUSTURVERI UMBODSMENN UM LAND ALLT