Tíminn - 15.03.1986, Síða 7

Laugardagur 15. mars 1986
Tíminn 7
Alþýðuf lokkurinn 70 ára
Alþýðuflokkurinn mun í dag
minnast sjötugsafmælis síns, hann
rekur upphaf sitt til stofnþings Al-
þýðusambands íslands, en frá
1916-1942 voru Alþýðusambandið
og Alþýðuflokkurinn greinar á
sama meiði. Að ráði Jónasar Jóns-
sonar frá Hriflu voru Alþýðusam-
bandið og Alþýðuflokkurinn sam-
tengd skipulagslega, og hafði hann
þar fordæmi Breta í huga.
Sennilega sýnir þetta, að Jónas
Jónsson hefur verið áhrifameiri í
samstarfi þeirra Ólafs Friðriksson-
ar, en þeir unnu manna mest að
stofnun Alþýðusambandsins. Ólaf-
ur var aðalboðberi jafnaðarstefn-
unnar, og líklegt er, að hann hefði
heldur viljað fylgja norrænni fyrir-
mynd, þar sem hann hafði hlotið
menntun sína í Danmörku. Á
Norðurlöndum voru þessar hreyf-
ingar formlega aðskildar, þótt milli
þeirra væri náin samvinna. Milli
Jónasar og Ólafs Friðrikssonar var
náið samstarf á þessum árum og
hélst vinátta þeirra æ síðan. Styrk-
ur Ólafs fólst í því, að hann var
mikill mælskumaður, sem gat hrif-
ið menn á stórum fundum, en Jón-
as var meiri skipuleggjari.
Vinátta þeirra Jónasar og Ólafs
kom best í ljós, þegar lögreglan
gerði aðsúg að Ólafi vegna rússn-
esks uppeldissonar hans. Nær allir
leiðtogar Alþýðuflokksins sneru þá
baki við Ólafi, en Jónas tók son
hans í fóstur meðan æsingarnar
voru mestar. Jónas Jónsson og
Tryggvi Þórhallsson gerðu það eitt
af skilyrðum sínum við ríkisstjórn
Sigurðar Eggerz 1923, að Ólafur
Friðriksson yrði náðaður.
Jónas var ekki sósíalisti, þótt
hann stæði að stofnun Alþýðu-
sambandsins og Alþýðuflokksins.
Hann átti heima með Lloyd Ge-
orge og hinum róttækari armi
Frjálslynda flókksins breska. í
þeim ánda beitti hann sér fyrir
stofnun Framsóknarflokksins sem
væri flokkur bænda og millistétta.
Hann taldi jafnframt þörf fyrir
verkalýðsflokk og verkalýðs-
samtök. Verkalýðssamtök og Al-
þýðuflokkur annars vegar og
Framsóknarflokkur og samvinnu-
hreyfing hins vegar ættu að geta
unnið saman. Þannig lagði Jónas
grundvöll að íslenskri flokkaskip-
an, sem hélst uns Sósíalistaflokkur-
inn kom til sögunnar sem öflugur
flokkur eftir klofning Alþýðu-
flokksins 1938.
Að sjálfsögðu á Alþýðuflokkur-
inn orðið mikla sögu á þeim 70
árum, sem liðin eru frá stofnun
Jón Baldvinsson
hans. Hún verður ekki rakin í
stuttri blaðagrein. Frá starfsárum
hans finnst mér ástæða til að staldra
við kosningarnar 1934 og næstu
árin á eftir. Flokkurinn reyndist
sterkur í þingkosningunum 1934,
fékk 10 þingmenn af 49, þrátt fyrir
óhagstæða kjördæmaskipun. Hann
hafði orðið málgagn, sem undir
forustu Finnboga Rúts Valdimars-
sonar, að útbreiðslu stóð Morgun-
blaðinu á sporði. Hann tók í fyrsta
sinn þátt í ríkisstjórn og hafði þar-
frábærasta fulltrúann,sem Alþýðu-
flokkurinn hefur átt í ríkisstjórn,
Harald Guðmundsson. Hann lagði
sem ráðherra grundvöllinn að al-
mannatryggingum, og verður það
jafnan talið mesta afrek Alþýðu-
flokksins, þótt eðlilega hafi þær
tekið miklum endurbótum síðan og
eiga vafalaust enn eftir að gera það.
Sem sjávarútvegsráðherra reyndist
Haraldur framsýnn og afkastamik-
ill, en á ráðherraárum hans tók
fiskiðnaðurinn meiri breytingum
og framförum, miðað við aðstæð-
ur, en nokkru sinni fyrr og síðar.
Fleira mætti telja. Samráðherrar
h^ns, Eysteinn Jónsson og Her-
mann Jónasson, minntust Haraldar
jafnan sem hins besta samstarfs-
manns. Hermann Jónasson lét svo
ummælt, þegar Haraldur fór úr
stjórninni, að hann hefði jafnan
sýnt hinn fullkomna drengskap.
Sú trausta staða, sem Alþýðu-
flokkurinn hafði náð 1934, var að
sjálfsögðu verk margra manna, en
mest ástæða er til að minnast Jóns
Baldvinssonar, sem var fyrsti for-
maður flokksins og gegndi því
starfi til dauðadags eða í 22 ár. Jón
Baldvinsson gegndi vel því hlut-
verki að vera leiðtogi í stormasöm-
Haraldur Guðmundsson
Jón Baldvin Hannibalsson
um flokki. Hann var frábær mála-
miðlunarmaður og naut mikils
persónulegs trausts. Þegar þess
þurfti með, gat Jón Baldvinsson
verið fastur fyrir, eins og vel kom í
ljós á síðasta æviári hans.
Sú sterka staða, sem Alþýðu-
flokkurinn hafði unnið sér á árinu
1934, átti því miður eftir að glatast
fljótt. Hann varð fyrir nokkru áfalli
í jtingkosningunum 1937, því að at-
vinnuleysið, sem fylgdi heims-
kreppunni, var vatn á myllu komm-
únista. Flokkurinn átti þó vel að
geta rétt sig við aftur, ef ekki hefði
nýr óvinur komið til sögunnar,
sundurlyndi og klofningur. Þrótt-
mesti forustumaður. flokksins,
Héðinn Valdimarsson, vildi sam-
eina Alþýðuflokkinn og Kommún-
istaflokkinn, og beitti sér fyrir því
Gylfi Þ. Gíslason
af þeirri miklu orku, sem honum
var gefin. Um svipað leyti féll Jón
Baldvinsson frá. Alþýðuflokkur-
inn klofnaði, og Héðinn stofnaði
nýjan flokk með kommúnistum.
Hann átti þó skamma dvöl hjá hin-
um nýju samherjum og dró sig
fljótlega í hlé. Fyrir Kommúnista-
flokkinn, sem hafði tekið sér nýtt
nafn, Sameiningarflokkur alþýðu-
Sósíalistaflokkurinn, var það
ómetanlegur styrkur að hafa feng-
ið fylgismenn Fléðins í raðir sínar.
Þó munaði mest um Sigfús Sigur-
hjartarson.
Það réði miklu í samkeppninni
milli Alþýðuflokksins og Sósíal-
istaflokksins á næstu árum, að
Sjálfstæðisflokkurinn studdi Sós-
íalistaflokkinn beint og óbeint
bæði í verkalýðshreyfingunni og
með hinum mikla blaðakosti
sínum. Sjálfstæðismenn hjálpuðu
Sósíalistaflokknum til að ná völd-
um í verkalýðshreyfingunni og
brjóta Alþýðuflokkinn á bak aftur.
Þegar því verki var lokið, sneri
Sjálfstæðisflokkurinn við blaðinu.
Hann hóf stuðning við Alþýðu-
flokkinn gegn Sósíalistaflokknum
og Alþýðuflokkurinn þáði það með
ofmiklumþökkum. FaðmlögSjálf-
stæðisflokksins reyndust Alþýðu-
flokknum litlu betur en fjandskap-
ur hans áður.
Mikil átök urðu um það í Al-
þýðuflokknum næstu árin hvort
halda skyldi nánum tengslum við
Sjálfstæðisflokkinn. Árið 1952
urðu þáttaskil, þegar Hannibal
Valdimarssyni og Gylfa Þ. Gísla-
syni tókst að fella Stefán Jóhann
Stefánsson, sem hafði tekið við for-
mennsku flokksins af Jóni Bald-
vinssyni. Undir forustu Hannibals
og Gylfa hófust viðræður við Fram-
sóknarflokkinn um myndun kosn-
ingabandalags og náðist fullt sam-
komulag um það vorið 1956. En þá
var Hannibal Valdimarsson horf-
inn úr Alþýðuflokknum og genginn
til samstarfs við Sósíalistaflokkinn
og myndaði með honum kosninga-
bandalag. Alþýðuflokkurinn hafði
klofnað öðru sinni. Sá klofningur
leiddi til þess, að bandalag Sósíal-
istaflokksins og Hannibals varð sig-
urvegarinn í kosningunum 1956.
Það bandalag hlaut óbeinan stuðn-
ing Sjálfstæðisflokksins, sem beitti
sér fyrst og fremst gegn bandalagi
Framsóknarflokksins og Alþýðu-
flokksins.
Vinstristjórnin, sem var mynduð
1956, stóð því strax á veikum
grunni. Hún sætti bæði andstöðu
hægri manna í Alþýðuflokknum og
kommúnista í Sósíalistaflokknum,
sem hét nú orðið Alþýðubandalag.
Eftir fall hennar urðu þau öfl ofan á
í Alþýðuflokknum, sem vildu
stjórnarsamvinnu við Sjálfstæðis-
flokkinn. Sú samvinna stóð á ann-
an áratug. Erfitt er að benda á, að
eitthvert af stórmálum Alþýðu-
flokksins hafi náð framgangi á
þeim tíma. Samstarfinu lauk þann-
ig að Alþýðuflokkurinn missti
helming þingliðs síns í kosningun-
um 1971. Flokkurinn var þá undir
forustu Gylfa Þ. Gíslasonar og
mátti það telja ill örlög, því að
Gylfi er í röð gáfuðustu og starf-
sömustu foringja Alþýðuflokksins
frá upphafi.
Síðan 1971 hefuroltiðáýmsu hjá
Alþýðuflokknum. Hann virtist sam-
kvæmt skoðanakönnunum fá mik-
inn fjörkipp fyrst eftir að Jón
Baldvin Hannibalsson varð for-
maður hans. Jón Baldvin fór víga-
mannslega úr hlaði og sagði mesta
valdamanni landsins stíð á hendur
með herópinu: Ég rek Jóhannes
Nordal. Þetta þótti djarflega mælt
og gerði Jón næstum að þjóðhetju.
En nú virðist allurvindurúr Jóni og
draumur hans vera sá að komast
sem fyrst í stjórn með Sjálfstæðis-
flokknum, ef til vill með Alþýðu-
bandalaginu einnig. Spurningin er
sú, ef til slíks samstarfs kemur,
hvort því muni ekki ljúka líkt og
1971.
En þrátt fyrir það, sem á milli
hefur borið, munu framsóknar-
menn jafnan minnast þeirra tíma,
þegar Framsóknarflokkurinn og
Alþýðuflokkurinn hafa af heilind-
um unnið saman, sem hinna
ánægjulegustu í sögu þeirra
beggja.
Illlllllllllillllllllllllll VFTTVANGUR
Haraldur Ólafsson
Látum draumana rætast
Miðstjórnarfundur Framsóknar-
flokksins er nú haldinn við sérstæð-
ar aðstæður. Tekist hafa samningar
milli launþega, vinnuveitenda og
ríkisvaldsins um nýja skipan mála.
Allir þessir aðilar sameinast nú um
að halda niðri verðbólgunni, lækka
nokkrar vörutegundir í verði og
auk þess að lækka verð ýmiss konar
opinberrar þjónustu. Kaup er ekki
hækkað eins og ýtrustu kröfur
stóðu til, en reynt að lagfæra laun
þeirra, sem minnst bera úr býtum.
Þessir samningar opna leiðina
fyrir margs konar endurbótum í ís-
lensku efnahagslífi. Vinnufriður er
tryggður um eins árs skeið, grund-
völlur atvinnuveganna er styrktur
með lækkun vaxta og minnkandi
verðbólgu, og hinir öflugustu
valdaaðilar í samfélaginu taka
höndum saman um að leysa mikil-
væg efnahagsmál. Þótt ekki sé rétt
að kalla þetta þjóðarsátt, þá er
a.m.k. saminn friður um kjaramál
um sinn.
Við framsóknarmenn höfum
lengi haldið fram sjónarmiðum,
sem að nokkru fengust viðurkennd
í þessum kjarasamningum. Við
höfum talið nauðsynlegt að hægja á
verðbólgunni með því að lækka
verð á vöru og þjónustu í stað þess
að borga launþegum fleiri og fleiri
verðlausar krónur, sem á engan
hátt tryggja kaupmáttinn. Við höf-
um talið, að þetta verði ekki gert
nema á nokkrum misserum, og
engin von sé til þess að unnt sé að
koma verðbólgunni niður á við-
ráðanlegt stig nema í áföngum. Við
höfum einnig talið aðjafnvægií
efnahags- og atvinnumálum næðist
ekki.fyrr en verðbólga hér á landi
væri svipuð og í helstu viðskipta-
löndum okkar. Nú bjarmar fyrir
nýjum degi og þjóðin getur vænst
betri tíma.
Flokkur sfarfandi fólks
Framsóknarflokkurinn er og á
að vera flokkur starfandi fólks til
sjávar og sveita. Hann hlýtur að
láta frumatvinnuvegi landsmanna
sig miklu skipta. Eitt meginhlut-
verk hans á að vera að sjá til þess að
arðurinn af starfi hins vinnandi
manns hverfi til þess sem skóp
hann.Arðskiptinginí þjóðfélaginu'
er skekkt og hana verður að lagj-
færa. Það sem hvað mest hefir farið
aflaga er hve milliliðir hafa grætt á
kostnað framleiðenda og neyt-
enda. Auðvitað gegna verslun og
milliliðir margs konar mikilvægu
hlutverki í þjóðfélaginu. Þjónustm
störf af margvíslegu tagi eru ein-
kenni á nútímaþjóðfélagi. En þess-
um atvinnugreinum má ekki gera
hærra undir höfði en öðrum. Það
verður að vera jafnvægi milli ein-
stakra atvinnugreina og slíkt jafn-
vægi finnst ekki fyrr en frumat-
vinnugreinarnar standaundir sér,
þ.e. komast af án styrkja og milli-
færslu fjármuna. Framsóknar-
flokkurinn verður að hafa forystu í
þeim málum, enda fer hann nú með
hin mikilvægu ráðuneyti landbún-
aðarráðuneytið og sjávarútvegs-
ráðuneytið.
Vald í íslensku þjóðfélagi
Miðstjórnarfundurinn, sem nú
stendur yfir kemur varla til með að
marká nein þáttaskil í sögu og starfi
flokksins. Samstarfið við Sjálf-
stæðisflokkinn er byggt á því, að
þessir tveir flokkar leysi tiltekin
efnahagsmál. Grundvallarskoðan-
ir þeirra á mörgum stórmálum eru
svo ólíkar , að ekki er hægt að
reikna með, að þeir geti starfað
saman um lengri tíma, - og með
lengri tíma á ég við tvö til þrjú
kjörtímabil. Framsóknarmenn
verða að átta sig á því, að sú þjóð-
félagsuppbygging, sem þeir stefna
að er önnur en sú sem sjálfstæðis-
menn sjá í hillingum.
Hér verður ekki rakið hvaða mál
það eru, sem ég tel, að Framsókn-
arflokkurinn eigi einkum og sérí-
lagi að berjast fyrir á næstu árum.
Til þess gefst væntanlega tilefni til á
næstu vikum. Einungis vil ég vekja
máls á tveimur atriðum.
Núna í vikunni flutti ég ásamt
nokkrum öðrum þingmönnum
flokksins þingsályktunartillögu um
könnun á valdi í íslensku þjóðfé-
lagi. í tillögu þessari er gert ráð
fyrir, að fram fari ítarleg rannsókn
á því hvernig háttað er völdum og
valdahlutföllum einstakra hópa og
stofnana í þjóðfélaginu. Vald er
margslungið og flókið hugtak og
könnun á því snertir flesta þætti
sem þjóðfélagið er samansett úr. f
raun og veru er hér um að ræða
könnun á lýðræði, skilyrðum þess
og virkni. Það er skoðun flutn-
ingsmanna, að verði af slíkri könn-
un muni það auðvelda íslendingum
að taka mikilvægar ákvarðanir um
stjórnskipan og valddreifingu.
Þekking á þjóðfélagsgerðinni og
þeim öflum, sem þar ráða mestu er
nauðsynleg til þess að unnt sé að
bæta samfélagið.
Hitt málið er ekki sfður þýðing-
armikið. Ég tel, að Framsóknar-
flokkurinn eigi að hafa forystu um
að efla og auðga mannlíf á landi hér
með því að berjast fyrir bættu heil-
brigðisástandi, bindindi og hollum
og jákvæðum lífsmáta. Um það
mikla mál mun nánar verða fjallað
síðar, en undirstrikað að hér er
ekki verið að tala um að prédika
betra líf heldur tel ég að með margs
konar löggjöf og opinberum að-
gerðum sé unnt að bæta þjóðfélag-
ið og gera líf hvers einstaklings
innihaldsríkt og auðugt.
Hlutverk stjórnmálamanna e’r að
stuðla að góðu þjóðfélagi, og fram-
sóknarmenn eiga að vinna saman
að því að gera draumana að veru-
leika.