Tíminn - 31.10.1987, Síða 11

Laugardagur 31. október 1987
Tíminn 11
VETTVANGUR
iiiiiiiiiiiniiiiii
Bolli Héðinsson:
Markaðslögmálin;
Trúarbrögd eða
tæknilegar útfærslur
John Kenneth Gailbraith á alþjóðaþingi frjálslyndra flokka í Kanada
Hreinskiptin og opinská umræða
um lögmál markaðarins, hvar hag-
nýting þeirra eigi við og hvar ekki;
tilgangur ríkisins og umfang opin-
berra afskipta eru víðar deilumál
en á íslandi. John Kenneth Gail-
braith hinn kunni prófessor við
Harvard-háskóla lagði sitt af mörk-
um til þeirrar umræðu á alþjóða-
þingi frjálslyndra flokka sem hald-
ið var í Kanada fyrir skömmu. í
ávarpi sínu til fundarins var hann
ómyrkur í máli og tók málefnin
fyrir með skýrum og skorinorðum
hætti. í ávarpi sínu á þinginu sagði
Gailbraith m.a.:
„Á seinniárum, sérlega íBanda-
ríkjunum og Bretlandi, hefurstað-
ið yfir herför hins frjálsa markaðar
á hendur ríkinu. Markaðurinn er
álitinn eiga að ráða gangi mála, í
orði og á borði. Afskipti hins
opinbera eru álitin af hinu illa og
vinna gegn þjóðarhag. Afskipti
þess eru ekki lengur álitin leysa
aðsteðjandi vanda, hið opinbera er
álitið vera það vandamál sem við
er glímt.“
Flestir geta fallist á að frjáls
markaður geti þjónað okkur á
sviðum atvinnulífsins bæði í þjón-
ustu- og frumvinnslugreinum. Þar
sem markaði verður ekki við kom-
ið verði a.m.k. leitað leiða til að
„herma“ eftir honum, t.a.m. í
framleiðslu og sölu landbúnaðar-
afurða. Skort hefur á að menn
skiptust hreinskilnislega á skoðun-
um um hvar lögmál markaðarins
ættu við og hvar ekki. Þannig
virtust menn komast upp með, án
teljandi umræðu, að rekstur sjón-
varps- og útvarpsstöðva væri fyrst
og fremst atvinnurekstur sem falli
eins og annar atvinnurekstur undir
lögmál markaðar. Er þá litið fram
hjá menningarhlutverki starfsem-
John Kenneth Gailbraith í ræðustól
á alþjóðaþingi frjálslyndra flokka
sem haldið var í Kanada fyrir
skömmu.
Bolli Héðinsson
innar sem að annarra áliti skiptir
þar meira máli.
Markaður og
ekki markaður
Skólar og heilbrigðisþjónusta
munu að líkindum verða þær grein-
ar sem markaðshyggjumenn telja
að brýnast verði að lúti lögmálum
þeirra næst. Þó að þessi svið veiti
fjölda manns atvinnu, þá eru þau
ekki starfsemi með sjónarmið
hefðbundins atvinnurekstrar að
leiðarljósi. Því eru þau ekki at-
vinnurekstur í þeim skilningi að
markaðurinn eigi þangað nokkurt
erindi né að hann geti með nokkru
móti tryggt markmið þjónustunn-
ar. Hið misskilda „frelsi“ til at-
vinnurekstrar hefur nú þegar haft
sitt að segja á öldum Ijósvakans og
er brýnt að vera á varðbergi á
öðrum sviðum.
Á sviði uppeldis- og skólamála
skiptir miklu að allt megin skóla-
starf sé í höndum hins opinbera til
að tryggja jafnrétti til náms og
þannig gert við stofnanirnar að þær
séu vel færar um að skila sínu
mikilsverða hlutverki. Heilbrigð-
ismál eru einnig málaflokkur þar
sem skiptir miklu að fjárráð ein-
staklinga fái aldrei ráðið gæðum
þeirrar þjónustu sem heilbrigðis-
kerfið lætur þeim í té.
Um „trúboð“ markaðshyggju-
mannanna sem borið hefur hátt á
síðustu árum hafði Gailbraith þetta
að segja:
„Frjálslyndir virða markaðslög-
málin af tæknilegum ástæðum en
ekki trúarlegum. Þar sem íhalds-
menn halda þvf fram að ekki megi
grípa inn í lögmál markaðarins þá
gerum við okkur ljóst að hér er um
að ræða málefni sem er stöðugum
breytingum undirorpið. - Það eru
hlutir sem markaðurinn tryggir
ekki, vörur og þjónusta sem mark-
aðurinn sér ekki fyrir. Af völdum
frjáls framgangs markaðslögmál-
anna viðgengst óréttlæti, sársauki
og harðlyndi sem ekkert samfélag
geturlátið viðgangast. Þettagerum
við okkur Ijóst og hér ætlum við
ríkisvaldinu hlutverk. Þetta hlut-
verk ríkisvaldsins styðjum við
heilshugar, vel meðvitaðir um
nauðsyn þess og yfirburði. “
Nú ber hinsvegar að líta til þess
að á sviði íslenskra ríkisfjölmiðla,
skóla- og heilbrigðismála hefur um
margt ríkt stöðnun og viðvarandi
áhugaleysi stjórnvalda um vöxt og
viðgang þessara mikilsverðu opin-
beru stofnana. Þetta hefur gert þær
að ákjósanlegum skotspæni and-
stæðinga ríkisrekstrar. Vitanlega
verða handhafar hins opinbera
valds að vera stöðugt á varðbergi
fyrir því sem betur má fara í
opinberum rekstri og vera fyrstir
til að tileinka sér hverjar þær
nýjungar sem gera reksturinn hag-
kvæmari og betri.
Gailbraith hafði þetta að segja
um andófið gegn starfsemi ríkisins:
„Nú á tímum þegar fordæmd er
hverskonar mismunun, hvort sem
er vegna kynferðist eða kynþáttar,
þá gætir aukinnar tilhneigingar til
að finna blóraböggla í hópi opin-
berra starfsmanna. Frjálslyndir
andmæla slíkum tilburðum. Við
leitumst hinsvegar við að gera
opinbera þjónustu sem hagkvæm-
asta. Okkur eru Ijósar stöðnunar-
tilhneigingar í stórum stofnunum
hvort sem þær eru reknar af ríkinu
eða einkaaðilum. Við virðum störf
þeirra og þökkum þeim sem helga
líf sitt störfum í almannaþágu.
Opinberir starfsmenn eru hvorki
meiri menn né minni, en þeir sem
starfa hjá einkaaðilum. “
Enn er verið að
Nýjasti skotspónn andstæðinga
ríkisrekstrar eru ríkisbankarnir. í
sjálfu sér er ekkert sem mælir gegn
því að bankar lúti stjórn ríkisins í
einni eða annarri mynd, svo fremi
að þeir sem bönkunum stjórna séu
sér vel meðvitaðir um tilgang
þeirra og hlutverk. Eftir að vaxta-
ákvarðanir voru fluttar frá seðla-
banka og fyrirséð er að bankar í
einkaeign verði með drjúgan hiut
bankaviðskiptanna í framtíðinni,
er enn síðri ástæða til að draga úr
eignarhaldi ríkisins á bönkum meir
en orðið er. Þeir sem þeim stjórna
verða hinsvegar að gera sér full-
komlega ljósa ábyrgð sína og sem
gæslumenn opinberra eigna að
gæta þess að þær skili ríkinu,
eigendum sínum, hagnaði en ekki
tapi.
Niðurlagsorð hins virta fræði-
manns var hinsvegar viðvörun til
allra sem láta sig stjórnmál nokkru
skipta:
„Ég myndi vilja gera að umtals-
efni hættulegt valdatafl sem teflt er
um þessar mundir. Þar er að verki
það afl sem verður til við sam-
steypu ríkisins, hermálayfirvalda,
fyrirtækja og vísinda, en þetta eru
þeir sem mynda nútíma hernaðar-
vélar. Þetta er það afl, sem Eisen-
hower Bandaríkjaforseti varaði við
á sfnum tíma. Þessu afli verða
frjálslyndir menn, sérstaklega í
Bandaríkjunum, að vera á varð-
bergi gagnvart. Þetta afl á sér
bakhjarl í hernaðarvél Sovétríkj-
anna. Nýjungar og framfarir í
hernaðartækni hjá öðrum aðilan-
um, leiða til svörunar af hálfu hins.
Verði þessi þróun ekki stöðvuð
mun þetta leiða til eyðingar beggja
landa, og að sjálfsögðu beggja
hagkerfanna. Hvorki frjálslyndis-
né íhaldsstefna, eða kapítalismi né
kommúnismi munu verða áleitin
viðfangsefni í eftirleik kjarnorku-
stríðs.“
Við umræðu sem þessa leyfum
við okkur að gera ráð fyrir að
friður haldist og að vopnabúr stór-
veldanna fái að standa óhreyfð
áfram. Hinsvegar ættu menn ekki
að láta sér þetta úr huga líða of
lengi í senn, því án þessarar for-
sendu er öll önnur umræða til
einskis.
Bolli Héöinsson
Rochester, New York
BILASYNING
Sýnum laugardag og sunnudag kl. 14.00-17.00
NISSAN
NISSAN
Fólskbíla og pick-up
x Verið velkomin -
Jlf1957^1987% Alltaf heitt á könnunni
% 30 M
ára^
Sll INGVAR HELGASON HF.
Sýningarsalurinn/Ríiuðcigerði, simi 33560