Tíminn - 28.04.1988, Blaðsíða 9

Fimmtudagur 28. apríl 1988
Tíminn 9
■
AÐ UTAN

llllllllllllll
lllllllllllll
Irsk lexía fyrir Ameríkana
- Bandarískir stjórnmálamenn teknir í karphúsið í bresku blaði
Kosningar fara fram í Bandaríkjunum í haust og eru
margir frambjóðendur komnir með kosningahroll. í
Bandaríkjunum býr sem kunnugt er fólk af mörgum
þjóðernum og leggja margir frambjóðendur sig í fram-
króka til að höfða til kjósenda sinna með tilvísun í ástandið
í gamla landinu sem forfeður þeirra yfírgáfu. Ekki eru allar
þessar viðkvæmnislegu athugasemdir byggðar á mikilli
þekkingu eða skilningi á viðkomandi landi, stundum eru
þær fyrst og fremst reistar á fordómum sem Bandaríkja-
menn hafa búið sér til sjálfír.
Bretum hefur oft verið ami að
því hvernig vandamál Norður-ír-
lands eru túlkuð í Bandaríkjunum.
Og nú þykir breska blaðinu The
Sunday Times nóg komið þegar
pólitískir frambjóðendur bera á
borð ýmsar athugasemdir um fram-
ferði Breta í Ulster, þegar þeir ætla
að veiða atkvæði írskra Amerí-
kana. Blaðið setti nýlega ofan í við
ýmsa þessara stjórnmálamanna og
var tilefnið orð sem Michael Duka-
kis, ríkisstjóri í Massachusetts sem
nú keppir að tilnefningu demó-
krata til forsetaframboðs, lét falla
og gagnrýndi stefnu bresku stjórn-
arinnar í máiefnum Norður-
írlands.
Spilað á blygðunarlausa
andbreska tilfinningasemi
Það er ekki þess virði að endur-
taka orð ríkisstjórans í Massachu-
setts. Það sem skiptir máli er að sá,
sem gæti orðið næsti leiðtogi Vest-
urlanda, skuli vera reiðubúinn til
að veiða atkvæði með því að spila
á blygðunarlausa andbreska til-
finningasemi, sér þess fyllilega
meðvitandi hvað hann er að gera
nánasta bandamanni lands síns.
Auðvitað er stefna Breta í Ulster
ekki hafin yfir gagnrýni, jafnvel
ekki þó að í hlut eigi óupplýstur
amerískur pólitíkus sem lætur sér
ekki allt fyrir brjósti brenna í
framaleitinni.
En mikilvægi samskipta Breta
og Ameríkana, og það mikilvægi
er gagnkvæmt, leggur sérstaka
skyldu á herðar gagnrýnendum að
athuga vel hvernig þeir setja gagn-
rýni sína fram. Þegar allt kemur til
alls eru þeir að gagnrýna lýðræðis-
þjóð og góðan vin sem býr við
aldagamalt og sennilega óleysan-
legt vandamál, en ekki að ráðast á
einræðishneigðu Sovétríkin fyrir
að kúga Austur-Evrópuþjóðirnar,
hjáleigur sínar. Tónninn í athuga-
semdum hr. Dukakis gefur tilefni
til alvarlegra efasemda um að hann
eigi minnsta erindi í Hvíta húsið.
Annar bandarískur stjórnmála-
maður, líka frá Massachusetts,
hafði líka ýmsar hraustlegar at-
hugasemdir fram að færa um stefnu
Breta í Ulster fyrir skömmu. Þing-
maðurinn Joe Kennedy er ekki
enn farinn að gefa kost á sér til
forsetaembættis, þó að hann hafi
vafalaust áætlanir um að feta í
fótspor föðurbróður síns og föður
einhvern tíma. Nærtækasta vanda-
mál hans er að ná endurkosningu
til bandaríska þingsins í nóvember
og vel auglýst ferð til írlands er
hluti af kosningaherferð hans,
vegna þess að írskir Ameríkanar
eru fjölmargir í Massachusetts.
Áður en hann kom í heimsóknina
kvartaði hann undan því að breski
herinn í Ulster hefði „tekið á sig
mynd dauðasveitanna í Mið-Am-
eríku“. Þegar hann hélt aftur heim
á leið fordæmdi hann veru breska
hersins í Ulster og talaði þar um
„hernámslið". Það er augljóst að
hr. Kennedy vissi ekkert áður en
hann kom og lærði ekkert á meðan
hann var hér.
Olíaáeld IRA
Það skiptir engu máli hversu
ákaft Joe Kennedy heldur því fram
að hann hafi andstyggð á ofbeldi,
orð hans eru sem olía á eld IRA.
Orð hans sýna líka meðfæddan
misskilning á vandamálum Ulster,
sem er svo algengur meðal pólitík-
usa og fjölmiðla í Bandaríkjunum.
Amerískir fréttamenn eru þeirrar
einföldu skoðunar að þar sé fyrst
og fremst um nýlenduvandamál að
ræða, sem auðvelt sé að leysa ef
bara Bretar kveddu heim „her-
námslið" sitt. Bretarhrista höfuðið
daprir og segja að þeir vildu óska
að þarna væri bara nýlenduvanda-
mál á feðrinni, vegna þess að þá
væri vissulega fólgin lausn í því að
katla herinn heim. En þetta er ekki
nýlenduvandamál. Það er ekki
heldur fyrst og fremst mannrétt-
indavandamál, þó að Michael
Dukakis og Jesse Jackson virðist
halda það Itka. Þegar kaþólskir og
mótmælendatrúar stjórnmála-
menn reyndu að stjórna Ulster í
sameiningu fyrir 15 árum, fór IRA
í sína stórbrotnustu sprengjuher-
ferð til að ganga örugglega af
hugmyndum um sameiginlega
stjórn dauðum. Hin harkalega
staðreynd er að Ulster er „land-
nema“vandamál, en það er atriði
sem amerískum fréttamönnum
virðist ofviða að skilja.
Mótmælendumir hafa verið
í Ulster í 300 ár
Mótmælendurnir í Ulster hafa
verið þar í 300 ár - lengur en
Bandaríkin hafa verið til og lengur
en margar kaþólsku ættirnar, sem
fluttust frá suðurhluta landsins í
iðnbyltingunni á öldinni sem leið.
Mótmælendurnir eru líka í meiri-
hluta í Ulster, sem gerir það að
verkum að lausnin sem Jesse Jack-
son stingur upp á - „sjálfsákvörð-
unarrétt" - er hlægileg. Ulster-
búar njóta sjálfsákvörðunarréttar í
hvert sinn sem þeir ganga til kosn-
inga. Og þeir nýta sér þann rétt,
öðrum Bretum til ama, til að kjósa
með yfirgnæfandi meirihluta fram-
bjóðendur sem vilja að Ulster
verði áfram hluti af Bretlandi.
Breski herinn er ekki frekar
hernámslið en lögreglan í New
York getur kallast hernámslið í
Bronx. Herliðið er friðarsveit, sem
reynir að halda frið milli tveggja
ósættanlegra þjóðernis- og trúar-
bragðahópa, þar sem sá fjölmenn-
ari vill að Ulster verði áfram hluti
Bretlands en sá fámennari kýs
heldur að sameinast hinum hluta
írlands (þó að draumurinn um
sameinað Irland sé heldur að dofna
beggja vegna trsku landamær-
anna). Undir þessum kringum-
stæðum yrði lítið um frið ef breski
herinn yfirgæfi Ulster. Á sömu
andrá yrði Belfast sem önnur Beir-
út og áður en langt um liði yrði
Irland allt vígvöllur blóðugrar
borgarastyrjaldar.
Þetta eru einfaldar staðreyndir
sem ríkisstjórnirnar í London og
Dublin skilja til fulls, þó að þær séu
ekki sammála um einstök atriði
stefnumörkunar hvorannarrar. Og
það má segja stjórn Reagans
undanfarin átta ár til hróss að hún
hefur líka áttað sig á þessum stað-
reyndum. En of margir amerískir
stjórnmálamenn þrjóskast við að
sjá Ulster-vandamálið í Ijósi ný-
lenduvandamáls, sem ekki er fyrir
hendi, og þeir eru hvattir til að
viðhalda þeim hugsunarhætti af
amerískum fjölmiðlum þar sem
fréttaflutningur frá Ulster hefur
oft verið fullur af fordómum og
ósannindum - og ber þar hæst
fréttir af hungurverkfalli Bobbys
Sands 1981.
f grundvallaratriðum er áhugi
Bandaríkjamanna á írlandi ekki af
hinu illa. Auður Bandaríkjanna
kann einn góðan dag að eiga þátt í
að gera þetta dapra land að betri
stað. En ef amerískir stjórnmála-
menn vilja veita hjálp verða þeir
að hætta að setja sig í stellingar
hins alvitra og fara að læra.
LEIKLIST
Hamlet í nútímanum
Leikfélag Reykjavíkur: HAMLET eftir
William Shakespeare. Þýðing: Helgi
Hálfdanarson. Leikstjórn: Kjartan
Ragnarsson. Leikmynd og búningar:
Grétar Reynisson. Tónlist: Jóhann G.
Jóhannsson. Leikgerð: Leikstjórinn
og hópurinn.
Það er eiginlega merkilegt að
Hamlet skuli ekki hafa verið settur
á svið hérlendis í aldarfjórðung, frá
því Þjóðleikhúsið sýndi hann með
Gunnar Eyjólfsson í aðalhlutverki
1963. í allri þeirri grósku sem hér
hefur verið í leikhúslffi síðustu ár
má merkilegt heita að frægasta
leikrit allra leikrita skuli ekki hafa
freistað leikhúsfólks. En hitt kemur
ekki á óvart að það skuli einmitt
vera Kjartan Ragnarsson sem ræðst
þar til atlögu, einn okkar snjallasti
og fjölhæfasti leikhúsmaður. Því að
verk Kjartans er það sem yið
leiddum augum í Iðnó á sunnudags-
kvöldið. Leikgerðin er auðvitað
hans verk þótt „hópurinn" sé líka
skráður fyrit því að nútíma atvinnu-
lýðræðishætti. Og Kjartan skilar sýn-
ingunni með miklum sóma: hún var
vönduð, stílhrein og hugvitsamleg,
verk sem er hugsað og útfært af
smekkvísi og næmleik.
Hamlet má auðvitað setja á svið
með ýmsum hætti. Ólíkar áherslur
einstakra leikstjóra geta birst í smáu
jafnt sem stóru, leikendavali, sviðs-
búnaði, búningum. Þetta á auðvitað
við um hvaða leikrit sem er, en af
því að Hamlet er sem djúpt fljót sem
aldrei verður grynnt í til fulls reynir
hér meir á skyn og skilning hvers
leikstjóra en ella. Eitt er fyrir sig að
verkið er svo langt að það verður að
stytta verulega. Kjartan hefur skorið
miskunnarlaust. Einna umdeilanleg-
ast mun vera að hann sleppir Fortin-
brasi alveg, á þeirri forsendu að mér
skilst að hann sé óþarfur sem mót-
vægi Hamlets þar sem Laertes er
það. En Fortinbras er sá sem kemur
skipan á heiminn eftir að bylgjur
harmleiksins hafa skolað á braut
þeim fjölskyldum sem í greip hans
lentu. Þar með fær harmleikurinn
allur annan svip, er tekinn úr sam-
hengi, sviptur framtíðarsýn til lífs að
baki hörmungunum.
Mér fannst lokaatriðið þar sem
salurinn myrkvast í því að Hamlet
segir: „Og síðan þögnin" og deyr,
ekki vera „rétt“, alls ekki að hyggju
þeirrar lífsskoðunar sem verk
Shakespeares láta uppi. Kannski
rétt að nútíðarskilningi. Hér hefur
sem sé ekki annað gerst en tvær
ólánssamar fjölskyldur hafá hnigið
til grunna.
Að nútíðarskilningi, sagði ég.
Auðvitað sér hver ný tíð Hamlet í
sínu ljósi. Okkar tíð er ékki róman-
tísk og fremur jarðbundin. I sam-
ræmi við það er sýning Kjartans:
Fjölskylduólán,-fýsnir og ástríður úr
skorðpm gengnar, brostnar taugar.
Að sönnu er pólitískur þáttur vak-
andi hér Ifka og kemur aðallega
fram í því að Kládíus kóngur líkist
helst nasistaforingja, með SS-menn-
ina Rósinkrans og Gullinstjarna til
að vinna fyrir sig snúningana.
Búningarnir eru nútíðarlegir. Allt
í lagi að færa Hamlet út úr Elísabet-
artímanum. En best held ég að gera
sýninguna tímalausa og hafa bún-
inga samkvæmt því. Það færi líka
best við hina einföldu sviðsmynd,
langs eftir Iðnó að þessu sinni.
Myndin er svört, ljós notuð mjög
markvisst og stílfærð tónlistin átti
góðan þátt í að magna steminguna.
I leiksýningunni er hinn mannlegi
þáttur sem sé dreginn fram, sumpart
á gróteskan hátt, þarsem Kládíus og
Geirþrúður eru hér að drykkju og
kynsvalli þegar Pólóníus færir þeim
tíðindi af hegðan Hamlets. Og fer þá
allur hátíðleiki út í veður og vind.
Allt er hér sem sé fært niður á
jörðina. í samræmi við það velur
Kjartan ungan og lítt reyndan
leikara tii að fara með hlutverk
Hamlets. Þröstur Leó Gunnarsson
er hinn álitlegasti leikari og fór með
hlutverkið af vaxandi valdi og næm-
leika er á leið. Hann er umfram allt
drengilegur ungur maður sem á við
að stríða einhvers konar sálræna
lömum sem aftrar honum frá að
hefjast handa við föðurhefnd. Aftur
á móti finnst manni Hamlet hvorki
vera heimspekingur né skáld eins og
hann kemurfram hér. Textameðferð
Þrastar var góð og eintalið fræga,
„Að vera eða ekki að vera“ fór hann
ágætlega með.
Enn betri var Ófelía Sigrúnar
Eddu Bjömsdóttur og hef ég ekki
séð hana gera betur í annan tíma.
Hlutverkið var erfitt í meira lagi,
einkum í þeim atriðum þar sem hún
er viti svift og þar gerir Sigrún Edda
ágætlega af fyllstu hófsemi, við ör-
ugga handleiðslu leikstjóra. Annars
var samleikur þeirra Þrastar Leós
eitt hið besta í sýningunni, gæddur
þokka og spennu, löðun og firringu
í senn.
Steindór Hjörleifsson fór stillilega
og fremur góðlátlega með hlutverk
Pólóníusar, - skorti á að refskap
karlsins væri til skila haldið. Aftur á
móti náði Sigurður Karlsson tölu-
verðri vídd í Kládíusi og verður hann
býsna „mannlegur" í samhengi við
allan heildarsvip sýningarinnar.
Grynnri varð Geirþrúður Guðrúnar
Ásmundsdóttur og atriðið með
henni og Hamiet í svefnsal drottn-
ingar veikara en skyldi. -Valdimar
Örn Flygenring er vel valinn í hlut-
verk Laertesar, hins unga einbeitta
manns sem á að mynda andstæðu við
vingulinn Hamlet. Eggert Þorleifs-
son er drengilegur Hóras. Af öðrum
leikendum í smærri hlutverkum skil-
uðu Andri Örn Clausen, Kjartan
Bjargmundsson, Jakob Þór Einars-
son og Eyvindur Erlendsson sínum
hlutverkum eftir hætti: Eyvindur var
einkar farsæll í sínum þremur hlut-
verkum: Vofan drungaleg, grafarinn
kaldhæðinn og leikarinn metfé: Það
atriði var afar skemmtileg lát-
bragðslist.
Annars er svona einkunnagjöf út
í hött og aldrei fremur en þegar
maður horfir á vel hugsaða og sam-
Rósinkrans, Gullinstjarna og Ham let í jakkafötum og Ofelía á háhæl-
uðum skóm.
fellda sýningu eins og þessa þar sem
mark og mið leikstjórans er
jafnglöggt. Sýningin er nútímaleg
túlkun á Hamlet Danaprinsi, ein af
mörgum mögulegum. Það má vel
vera að leikhúsgestir felli sig misjafn-
lega við hana, séu þeir í huganum of
bundnir af eldri túlkunum. Kannski
finnst einhverjum Hamlet eiga að
vera skáldlegri, háleitari, grimmari
en þetta. En svona hefur Kjartan
Ragnarsson leyst sitt verkefni og
enginn þarf að vera svikinn á að
meðtaka sýninguna og njóta hennar,
hreinlega skynrænt, því að sjónrænir
þættir verksins eru afar vel af hendi
leystir, eiginlega aðdáanlegt hversu
möguleikar Iðnó eru nýttir hér.
Oþarft er að lofsyngja þýðingu
Helga Hálfdanarsonar svo oft sem
það hefur verið gert. Mál hans er svo
auðugt og lipurt að með ólíkindum
er og nútímalegri uppfærslu hæfir
auðvitað nútímaleg þýðing: þannig
er þýðing Helga þótt skáldlegum
eigindum textans sé vel fylgt. Hið
mikla þýðingarstarf Helga er auðvit-
að forsenda þess að Shakespeare
verði sýndur með góðum árangri á
íslensku leiksviði. Tel ég þó að
þýðingar Matthíasar eigi allan sóma
skilinn. Annars birtist í Andvara í
fyrra merkileg ritgerð um Hamlet-
þýðingu Helga, eftir Ástráð Ey-
steinsson, og leyfi ég mér að vísa í
hana.
Það er venjuleg tugga út úr blaða-
mönnum og öðrum fjölmiðlungum
að spyrja þá sem setja upp klassísk
verk hvort þau „eigi erindi við okkur
núna“. Af margri fjölmiðlaheimsku
finnst mér þessi einna verst því að í
henni felst barnaleg hugmynd um að
við byggjum nýja jörð og verk fyrri
kynslóða séu úrelt dót. En andspæn-
is Hamlet er spurningin óvenjufrá-
leit, því að leitun er á meiri nútíma-
manni. Hann er andhetja á öld sem
gengin er úr liði, rétt eins og okkar,
hann er efasemdamaður sem reynir
það að „heilabrotin gera oss alla að
gungum.“ Við hreinsum hugann og
horfumst í augu við eigin vanmátt
þegar við virðum þessa eilífu manns-
mynd fyrir okkur. Þökk sé þeim sem
gefa okkur nú kost á því í Iðnó.
Gunnar Stefánsson.
(