Tíminn - 17.11.1988, Blaðsíða 8

8 Tíminn
Fimmtudagur 17. nóvember 1988
Tíminn
MÁLSVARIFRJÁLSLYNDIS, SAMVIHNU OG FÉLAGSHYGGJU
Útgefandi: Framsóknarflokkurinn og
Framsóknarfélögin í Reykjavík
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar:
Aðstoöarritstjóri:
Fréttastjórar:
Auglýsingastjóri:
Kristinn Finnbogason
Indriði G. Þorsteinsson ábm.
IngvarGíslason
OddurÓlafsson
Birgir Guðmundsson
EggertSkúlason
Steingrímur G íslason
Skrifstofur: Lyngháls 9, Reykjavík. Sími: 686300. Auglýsingasími:
680001. Kvöldsímar: Áskrift og dreifing 686300, ritstjórn, fréttastjórar
686306, íþróttir 686332, tæknideild 686387. Sefning og umbrot:
Tæknideild Tímans. Prentun: Blaðaprent h.f.
Málfræðslustefna
Pess verður víða vart að menn hafi áhyggjur af stöðu
og þróun íslenskrar tungu. Um það efni ritar Davíð
Erlingsson, starfsmaður Árnastofnunar, eftirtektar-
verða grein, sem birt er í Málfregnum, blaði íslenskrar
málstöðvar, undir fyrirsögninni „Hvað ógnar tung-
unni?“. Greinin var endurprentuð í Tímanum sl.
þriðjudag.
Þar kemst greinarhöfundur m.a. svo að orði:
„í umræðum síðustu ára um málið og menninguna,
og um það hvort málið sé statt í þeirri hættu að deyja
út, er vitaskuld mjög aðkallandi að gera sér grein fyrir
aðalþáttum flókinna aðstæðna. Tunga, notuð af fá-
mennu samfélagi, verður vissulega alltaf í einhverri
hættu þegar flóð erlendrar menningar skellur yfir. Þá
sem þetta lesa hef ég reynt að fá til að beina athyglinni
sérstaklega að tveimur þáttum sem saman verða að
mínu áliti að hættulegum veikleika. Þessir þættir eru:
Andvaraleysið og sú breyting á gerð íslenskrar
menningar að munnmenntirnar hafa að verulegu leyti
dáið út.“
Fyrr í grein sinni víkur Davíð að því að við „íslenska
rómantík og lífsbótahugsjón“ hafi sprottið hugmyndin
um forngöfuga, hreina og fagra íslenska tungu. Þjóðin
átti mál, sem var að mörgu leyti fornræktað, segir
Davíð Erlingsson. Á íslensku voru til afrek skáldskap-
ar og lífssanninda, ekki síst forn, en reyndar líka nýrri
og frá líðandi öld. En málið átti í vök að verjast, bætir
greinarhöfundur við, vök þeirrar aðstöðu að vera sjálft
eins konar nýlenda útlendrar hugsunar, því að straum-
ar hugsunar og menningar umheimsins bárust hingað.
Af grein Davíðs má ráða að sá vandi, sem sprettur
af erlendum áhrifum á hugsun og viðfangsefni nútíma-
íslendings, verði ekki leystur með því einu að setja sér
háleita hugsjón um hvað sé fagurt og gott mál, heldur
sé nauðsynlegt að nálgast hugsjónina með beinum
aðgerðum, málræktarstefnu, sem hefur í sér fólgna
leiðbeiningu um hvernig beita skuli málinu við ólíkar
aðstæður. Greinarhöfundur segir talsvert hafa skort á,
að fólki hafi verið gerð grein fyrir mismuninum á eðli
talaðs og ritaðs máls og að vantað hafi að koma að
raunverulegum skilningi á mismunandi notkunarhátt-
um máls í ræðu og riti eftir viðfangsefnum og
aðstæðum.
Davíð víkur m.a. skemmtilega og með tímabærum
hætti að svokölluðu „stofnanamáli“, þegar hann segir
að skort hafi viðurkenningu á því að slíkt mál hljóti að
vera til í nútímaþjóðfélagi, en hins vegar hafi einnig
skort alla leiðbeiningu á fræðilegum grunni um það, á
hvern hátt best muni að verða við þeirri þörf, sem slíkt
ritmál gerir til höfundar síns.
Orð Davíðs Erlingssonar verða ekki skilin á annan
hátt en þann, að „stofnanamálið“ hafi orðið eins og
það er vegna þess að skort hafi framkvæmd málfræðslu-
stefrtu í samræmi við hreintungustefnuna, enda hafi
„málforystan“ ekki haft tök á að bregðast nógsamlega
við breytingum á aldarfari og félagsgerð þjóðarinnar.
Fleira er það, sem vöntun málfræðslustefnu leiðir af
sér, s.s. aulafyndni og útúrsnúningar í máli auglýsenda
og tungutak fjölmiðlafólks.
Ályktun Davíðs Erlingssonar er sú að nauðsynlegt
sé að bregðast jákvætt við málþróuninni, taka upp
málfræðslustefnu. Að hans áliti er nú meiri þörf á
málrækt en nokkru sinni fyrr.
garri
Tveir á mánuði
Inn á borð hjá Garra var að
berasi hefti af tfmariti sem heitir
Gjallarhorn og Samvinnutrygging-
ar gefa út. Þar er að finna harða
ábendingu varðandi umferðarmál-
in, en trúlega nauðsynlega.
Þar var bent á þá bláköldu
staðreynd að það sem af er árínu
haft 22 látið lífið hér á landi í 18
slysum og 2?1 slasast alvarlega. Út
úr tölunum þarna er svo reiknað að
umferðin kosti tvö mannslíf á mán-
uði og tuttugu og fimm stórslasaða.
í blaðinu er síðan spurt hvort
menn séu sáttir við þetta. Svarið
þarna er að auðvitað séum við ekki
sátt og óskum þess að slíkum
fórnum linni. Undir þetta taka víst
allir. Hafi menn til dæmis lent í því
að koma þar að sem alvarlegt
umferðarsiys hefur orðið, máski
banaslys, þá er það reynsla sem
öllu venjulegu fólki hverfur seint
úr minni. Að ekki sé talað um þá
álcitnu tilhugsun við slík tækifærí
að í langflestum tilvikum hefði
mátt koma ■ veg fyrír limlestingar
og mannfórnir með dálítið meiri
aðgæslu.
Um sárt að binda
Af sjálfu leiðir svo að þeir eru
hreint ekki svo fáir hér í þjóðfélag-
inu sem eiga um sárt að binda af
þessum sökum. Þar á meðal eru
þeir sem hafa þurft að sjá á eftir
nákomnum ættingjum sinum, oft
ungu fólki með framtíðina fyrir
sér. Þar á meðal eru líka þeir sem
þurfa að dvelja langdvölum á
sjúkrahúsum. Og þar á meðal eru
einnig þeir sem lenda í því að valda
slysunum. Ætli margur sé svo harð-
ur af sér að það valdi honum engri
vanlíðan að hafa valdið dauða eða
örkumlum einhvers náunga síns?
Þegar á þetta er litið sést að það
eru töluvert fleiri en ein saman
fórnarlömb slysanna sem þau
snerta illa. Og áfram má halda
sérstaklega fyrir þá sem hvað mest-
an áhuga hafa á því að skoða tölur
og hagnaö af útlögðu fjármagni.
Eftir því sem Garri man best hefur
það verið reiknað út hvað umferð-
arslysin kosta þjóðina árlega, jafnt
í glötuðum mannslífum sem sjúkra-
kostnaði og þeim vinnutíma sem
tapast vegna langdvala fólks á
spítölum. Þar er um upphæðir af
þeirri stærðargráðu að ræða sem til
dæmis geta hlaupið á togaraverð-
um. Eða hugsanlega slagað hátt
upp í það að rétta af Ijáríagahall-
ann hjá Ólafi Ragnari. Á þctta má
svo sem gjaman líta líka.
Tvískinnungur
Líka megum við sem best hafa
það hugfast að varðandi þessi mál
er töluverður tvískinnungur gild-
andi hér hjá okkur. Ef barn skilar
sér ekki heim að kvöldlagi, eða ef
rjúpnaskytta kemur ekki á réttum
tíma að bíl sínum, þá er ötlu snúið
við. Þá eru leitarflokkar kallaðir
út, og leit ekki hætt fyrr en hinn
týndi finnst.
Þctta cr vitaskuld rétt og
sjálfsagt, og engum dettur í hug að
draga réttmæti þess í efa. En aftur
á móti stöndum við öll framnú fyrír
þeirri staðreynd að við því má
búast að hér á landi láti tveir
íslendingar lífið og 25 slasist alvar-
lega í hvcrjum og einum af kom-
andi inánuðum.
Manni verður óneitanlcga á að
spyrja af hverju sama áherslan sé
ekki lögð á það í báðum tilvikum
að finna þá sem í hættu era staddir
og bjarga þeim. Er þaraa nokkur
munur á? Ekki verður í fijótu
bragði séð að svo sé.
Vissulega hefur mikið verið gert
hér í umferðaröryggismálum sem
enginn skyldi vanþakka. En meðan
tveimur Islendingum á mánuði er
fóraað á altari umferðarínnar þarf
greinilega að gera töluvert betur.
Til dæmis verður hinum gegnd-
arlausa hraðakstri hér á þjóðvega-
kerfinu að linna. Allir kunnugir
vita að þar eru gildandi reglur
þverbrotnar á degi hverjum. Hér
verður að taka upp þann sið að
menn virði hraðamörk og farí ekki
upp fyrir þau. Svo einfalt er málið.
I greininni í blaði Samvinnu-
trygginga 'er líka minnst á annað,
sem er upptaka svo nefndrar öku-
ferilsskrár, þar sem verði á einum
stað hægt að fylgjast með ökuferli
hvers og eins. Þar með yrði hægt
að gera ráðstafanir til að aðvara og
endurhæfa ökumenn, sem ekki
ráða við umferöarreglur, og líka til
þess að afturkalla útgefin réttindi
ef viðkomandi ökumaður rís ekki
undir þeirri ábyrgð sem fylgir því
að aka bfl. Slíkt yrði vitaskuld til
bóta, því að það er vel þekkt að
alltaf eru til einstaklingar sem ekki
ráða við það að stjóraa þó jafn
einföldum hlut og ökutæki.
En málið er að á meðan umferð-
in kostar tvö mannslíf á mánuði er
aðgerða þörf. Það gengur ekki að
borga slíkan toll fyrir það eitt að fá
að nota jafn sjálfsögð og þægileg
tæki og bílar eru í þjóðfélagi sam-
tímans. Garri.
VITTOG BREITT
1111
Lýðveldistíminn
og nútíðin öll
Að undanförnu hefur mátt heyra
í máli fréttamanna nýja tímavið-
miðun í íslandssögu, sem er út af
fyrir sig ekki óeðlileg, en eigi að
síður eftirtektarverð. Þetta er sú
venja fréttamanna, að miða ýmsan
samanburð á málefnum og atvikum
við það sem gerst hefur „í sögu
lýðveldisins“ eða „frá stofnun lýð-
veldisins", eins og það er orðað.
Þegar að er gætt eru reyndar 44
ár frá lýðveldisstofnun og þótt vel
fimmtugu fólki og eldra finnist sá
atburður alls ekki fjarlægur, þá er
varla nema von að þrítugum mönn-
um og yngri þyki saga lýðveldisins
nógu löng til þess að láta sér nægja
að kunna á henni skil og nota hana
sem uppsprettu dæma til viðmiðun-
ar þess sem er að gerast á líðandi
stund.
Hvenær hófst
nútíðarsagan?
Eigi að síður er ástæða til að
hugleiða, hvort svo skammdræg
sögusýn sé að öllu leyti æskileg.
Þótt stofnun lýðveldisins sé ein-
stakur atburður í íslandssögu og
lýðveldistíminn hin mesta blóma-
öld, þá er ýmislegt gallað við það,
ef sett verða svo skörp skil við árið
1944, að árin þar á undan, og
áratugirnir, hverfi á bak við eins
konar fortíðartjald.
Ef menn fara að gefa sér það, að
nútímasaga íslendinga hefjist ná-
kvæmlega á þeim tímapunkti, þeg-
ar lýðveldisstjórnarskráin gekk í
gildi 17. júní 1944, þá er það mjög
alvarlegur misskilningur. Aðdrag-
andinn að þeim viðburði er ekki
síður forvitnilegur og sögulega
merkur en atburðurinn sjálfur.
Sjálfstæðisbarátta íslendinga á
19. og 20. öld var býsna löng og
háð í áföngum, sem nauðsynlegter
að þjóðin haldi áfram að kunna
skil á og telji ekki veigaminni eða
ómerkari þátt í þjóðarsögunni en
sigrarnir sjálfir, jafnvel lýðveldis-
stofnunin. Áratugimir fyrir lýð-
veldisstofnunina eru engu síður
hluti nútímasögunnar en lýðveld-
istfminn sjálfur, ekki síst hvað
varðar mótun sjálfstæðisvitundar
þjóðarinnar og viðleitni hennar til
þess að skapa nýtt þjóðfélag og
koma upp nýjum atvinnuvegum.
Forsenda lýðveldis
Stofnun lýðveldisins setur engan
veginn svo glögg skil í framfara-
sögu nútímans að allt sem áður
gerðist skipti engu máli. Þvert á
móti var saga fyrirfarandi ára for-
senda þess að hægt var að stofna
lýðveldi á íslandi 1944, e.t.v. koma
þar til líka heimssögulegar ástæður
og aðstæður að sínu leyti.
Meginástæða þess að fslendingar
voru færir um að lýsa yfir stofnun
lýðveldis fyrir 44 árum var sú, að
þjóðin var þess megnug pólitískt,
þjóðfélagslega og menningarlega
að rísa undir slíku stjórnarformi og
hafði hlotið viðurkenningu annarra
þjóða um rétt sinn og færni til þess
að búa við stjórnskipulag fullvalda
lýðveldis.
Þessa færni öðlaðist þjóðin
vegna sjálfstæðisbaráttu sinnar í
meira en 100 ár og þeirrar reynslu
sem hún fékk í löggjafarstarfi þeg-
ar á 19. öld, innlendri ráðherra-
stjórn og þingræði og loks fullveldi,
sem viðurkennt var 1. des. 1918.
Öllum þessum pólitísku atburðum
fylgdi þjóðlegt framtak á sviði
atvinnumála, félags- og menning-
armála.
Rómantík og raunsæi
Það er í sjálfu sér ekki ástæða til
að gera eintóma rómantík úr tíma-
skeiði sjálfstæðisbaráttu og að-
draganda lýðveldisstofnunar. Hins
vegar er það skylda að meta þenn-
an tíma af fullu raunsæi og viður-
kenna mikilvægi hans. Og það má
ekki bregðast að menn geri sér
grein fyrir því, að þessi tími er hluti
af nútímasögunni, reyndar upp-
hafskafli hennar, ef menn þurfa að
setja einhver skil í því efni. Svo
sérstakur sem lýðveldistíminn er,
þá svífur hann ekki í lausu lofti án
tengsla við fortíðina. Lýðveldið
varð ekki til af sjálfu sér. Enn er sú
stund ekki komin, að nægilegt sé
að einskorða sögusýn við lýðveld-
istímann einan, eða láta sér aðeins
nægja að þekkja hann en ekki
nútímann allan. Ing. G.