Tíminn - 17.11.1988, Blaðsíða 9

Þriðjudagur 15. nóvember 1988
Tíminn 9
VETTVANGUR
Þórarinn Þórarinsson:
Bréf Jónasar frá Hriflu
til Jóns á Reynistað
Merk heimild um upphaf Tímans og Framsóknarflokksins
Það kom Sigurði Nordal á óvart,
þegar hann hitti Jónas frá Hriflu í
Berlín árið 1908 og Jónas lét eftir-
farandi orð falla, er talið barst að
sjálfstæðismálum fslands: „Ég ætla
að skipuleggja sigurinn."
Jónas hafði fram að þessu verið
lítið pólitískur að mati Sigurðar og
ekki látið í ljós að hann ætlaði sér
stóran hlut á stjórnmálasviðinu.
Veturinn áður höfðu fulltrúar
Danmerkur og íslands unnið í
Kaupmannahöfn að uppkasti að
nýjum samningi um samband land-
anna og það orðið umdeilt meðal
íslendinga, einkum þó hjá íslensk-
um námsmönnum í Kaupmanna-
höfn. Þennan vetur stundaði Jónas
nám við lýðháskólann í Askov á
Jótlandi, ásamt tuttugu íslending-
um. Svo virðist sem deilan um
uppkastið hafi ekki náð að ráði til
þeirra. Kynni þau, sem þeir fengu
í Askov af dönsku efnahagslífi og
alþýðumenningu, virðast hafa opn-
að augu þeirra fyrir því, að mikil-
vægasta verkefni í sjálfstæðisbar-
áttunni væri ekki að slíta stjórnar-
farslegu tengslin við Danmörku,
heldur að styrkja undirstöðuna,
efnahaginn og menninguna. Þegar
búið væri að styrkja þessar stoðir
yrðu skilnaðurinn við Danmörku
auðveldari.
Um þetta virðist hafa verið rætt
í Askov. Um það vitna greinar,
sem Jónas birti í Skinfaxa eftir
heimkomuna. Jónas eignaðist
marga vini í Askov, en einna
traustustum vináttuböndum mun
hann hafa bundist einum landa
sinna, Jóni Sigurðssyni frá Reyni-
stað í Skagafirði. Jón hélt heim til
íslands vorið 1907 og gerðist ráðs-
maður á búi föður síns, en Jónas
hóf ferðalag um Danmörku til að
kynnast sem best skólakerfi Dana,
en hann hafði ætlað sér að gerast
leiðtogi í skólamálum. Frá Dan-
mörku hélt hann til Þýskalands,
Frakklands og Bretlands, því hann
vildi afla sér sem víðtækastrar
þekkingar. Heim til fslands kom
hann svo vorið 1908.
Á þessum ferðum sínum gleymdi
hann ekki Jóni vini sínum á Reyni-
stað. Hann hóf að skrifa honum
bréf strax vorið 1907, eftir að þeir
skildu á Askov og hélt því áfram í
næstu tvo áratugi, og þó einkum
eftir heimkomuna.
Jón Sigurðsson hefur bersýni-
lega verið mikill hirðumaður.
Hann hefur haldið saman flestum
eða öllum bréfum Jónasar til hans.
Þau eru nú geymd á Héraðsskjala-
safninu á Sauðárkróki. Þau eru
merk og fróðleg heimild um mesta
byltingatímann í íslenskri sögu,
eða árin 1908-1920. Þar skýrir
Jónas m.a. frá því, hvernig varð til
stefnuskrá Tímans, sem birtist í
blaðinu í ársbyrjun 1918, eða tæpu
ári eftir að Tíminn hóf göngu sína.
Jónas og félagar hans hér syðra
gerðu uppkast að stefnuskránni.
Jónas sendir það síðan til Jóns,
sem gerir sínar athugasemdir og
tillögur, sem eru teknar til greina í
næsta uppkasti og það er síðan sent
Jóni, og hann svarar með athuga-
semdum og tillögum um breytingar
og viðbætur.
Stefnuskráin er því ekki tilbúin
fyrr en blaðið hefur komið út í tæpt
ár, eins og síðar verður rakið.
Það kemur fljótt í ljós hver var
tilgangurinn með stefnuskránni.
Sitthvað getur bent til þess, að um
það hafi verið rætt í Askov, en
réttur tími væri ekki kominn og
yrði að sitja hjá um stund, og nota
tímann til undirbúnings.
Hugmyndir Jónasar fá byr f
seglin þegar hann gerist ritstjóri
Skinfaxa 1911 og kynnist leiðtog-
um ungmennafélaganna víða um
landið. í bréfi, sem Jónas skrifar
Jóni 30. desember 1914, kemur
það í ljós sem fyrir honum vakir.
Þar segir:
„Viltu að ungir menn skipi sér í
tvær sveitir undir gömlum
merkjum? Eða ættum við að sam-
eina okkur og standa á eigin
fótum? Hið fyrra er á móti vilja
flestra efnilegra manna sem ég
þekki.
Ég hygg allgóðan jarðveg meðal
jafnaldra okkar víða um land með
að stofna radikalan, vinstri manna-
eða bændaflokk.
Frumskilyrðin tvö: 1. Láta
óbreytt sambandið við Dani um
óákveðinn tíma. 2. Vinna að þjóð-
arframför, alþýðumenntun,
ræktun, fjölgun býla, samgöngum,
samvinnu í sölu og kaupum."
Síðar í bréfinu er það nánar
rakið, að þessi hugmynd eigi fylgi
víða um land. Þar segir:
„Flokkshugmyndin liggur í loft-
inu og ætti að komast á þegar
stríðinu lýkur. Viltu segja mér álit
þitt og tillögur í þessum efnum.
Ólíklegt þykir mér, að þú sért þar
hlutlaus."
Þá segir í bréfinu, að umtal sé
um að stofna hlutafélag um útgáfu
á tímariti. f bréfi, sem er dagsett 5.
nóvember 1915, er sagt frá því, að
búið sé að stofna tímarit og því
Jónas Jónsson frá Hríflu.
verði gefið nafnið Réttur.
Það er mikil undiralda í íslensku
stjórnmálalífi á árunum 1914 og
1915, eins og kemur fram í bréfi
Jónasar til Jóns hér að framan,
dagsettu 30. des. 1914. Á árinu
1915 lætur Jón hefjast handa um
fjársöfnun fyrir vikublað, sem hæfi
göngu sína eftir 2-3 ár. Á sama
tíma vinnur Jónas að því að skipu-
leggja verkalýðsfélögin í Reykja-
vík og að undirbúa stofnun Ál-
þýðusambands fslands og Alþýðu-
flokksins, sem verði undir sömu
stjórn. Jón Þorláksson byrjar
undirbúning að því að breyta
Heimastjórnarflokknum í fram-
farasinnaðan flokk, sem taki sér
nafnið Framsóknarflokkur. Gestur
á Hæli undirbýr bændasamtök,
sem bjóði fram í Landkjörskosn-
ingum,sem eiga að fara fram 1916.
Jónas Jónsson og félagar hans
undirbúa blað og flokk, en ákveða
að sitja hjá um stund og vanda
undirbúninginn, og jafnframt því
sem Jónas vinnur að stofnun Al-
þýðuflokksins og Alþýðusam-
bandsins styður hann hreyfingu
Gests á Hæli, án þess að gera það
opinberlega.
Hinn 24. janúar 1916 skrifar
hann Jóni á Reynistað:
»Ég er hlynntur Þjórsárbrúar
listanum. í fyrsta lagi vegna þess,
að efsti maðurinn er með okkur í
húð og hár og þori ég að ábyrgjast
hans trúverðugleika og í öðru lagi
gerir þetta gömlu flokkana enn
ómögulegri."
f þessu bréfi segir ennfremur:
Jón Sigurðsson á Reynistað.
„Mér finnst útlitið gott. Hið
gamla er að hverfa í reyk. Á næstu
tveimur árum skýtur upp ýmsum
kynlegum kvistum. Þá komum við
með sterkt vel undirbúið blað, sem
safnar undir merki sitt allt, sem
liggur milli Heimastjórnar, sem er
að verða hægriflokkur og verka-
mannanna í bæjum. Ég ætla að
svara Jóni Þorlákssyni í Suðurlandi
og sanna að Heimastjórn verði
annað hvort íhaldsflokkur eða þá
ekki neitt.
Jafnhliða þessu hvetur hann Jón
til að vinna að fjársöfnun fyrir hið
nýja blað, enda hefur Jón þá þegar
hafist handa. Og halda verður
áfram af fullu kappi að undirbúa
stefnuskrána.
Rétt er að geta þess að nokkrir
þingmenn höfðu stofnað Fram-
sóknarflokkinn sem þingflokk á
Seyðisfirði haustið 1916 og þá
raunverulega sameinað tvo flokka
sem buðu fram í Landkjörinu vorið
1906, Óháða bændur og Bænda-
flokkinn.
í bréfi, sem er dagsett 26. janúar
1917 getur Jónas flutt Jóni góð
tíðindi:
„Loks kemur nú uppkastið. í því
eru flestallar þínar athugasemdir
og hygg ég að þær muni standa. Nú
bendir allt til að byrjað verði í vor.
Ráðið er að sá hringur, sem vill
undirskrifa hina endurbættu
stefnuskrá eigi blaðið, láti það
styðja þingflokkinn til allra góðra
hluta, en jafnframt byggja upp.“
Þá segir í bréfinu, að afráðið sé
að ráða Héðin Valdimarsson sem
ritstjóra, en hann komi ekki heim
fyrr en í vor. Jónas var áður búinn
að gefa í skyn í bréfi til Jóns, að
Héðinn kæmi til greina sem rit-
stjóri. í bréfi til Jóns dagsettu 2.
janúar 1917 biður hann Jón að láta
sig vita hvernig honum líki það
sem Héðinn Valdimarsson skrifar.
Atburðirnir gerðust nú hraðar
en séð var fyrir, þegar afráðið var
að Tíminn hæfi ekki göngu sína
fyrr en Héðinn væri kominn heim.
Tíminn hóf göngu sína 17. mars
1917 og þremur dögum síðar skrif-
ar Jónas Jóni og hefst bréfið með
þessum orðum: „Við byrjuðum til
að geta haft áhrif á þingið.“
í næstu bréfum virðist koma
fram, að bankamálin hefðu rekið
mest á eftir. Gestur á Hæli og
Jónas lögðu allt kapp á að fá
Magnús Sigurðsson sem banka-
stjóra við Landsbankann og varð
flest undan að láta, þegar þeir
Gestur og Jónas lögðust á eitt.
í þessu bréfi skýrir Jónas frá því,
hvernig ritstjóramálið leystist.
Guðbrandur var fenginn til að
gegna ritstjórninni til bráðabirgða,
en hann var þá frægur fyrir að hafa
valið Morgunblaðinu nafn, þegar
útgefendur þess stóðu ráðþrota,
þegar nafninu, sem þeir höfðu
valið því upphaflega, hafði verið
stolið frá þeim. Var rætt um, að
blaðið héti Þjóðólfur, að því er
Jónas segir í bréfinu til Jóns.
Héðinn vildi að það héti Fjallkon-
an, eins og blað föður hans. Þá
skarst Guðbrandur í leikinn og
sagði, að það skyldi ekki minna á
hin gömlu blöð, heldur bera svip
nýja tímans. Tíminn skyldi það
heita. Á það fallast Jónas og Sig-
urður á Ystafelli. Það hlaut því
nafnið Tíminn.
Bréfaskipti þeirra Jónasar og
Jóns héldu áfram í góða stund eftir
þetta. Jón gekk í Framsóknar-
flokkinn og hlaut þingsæti Ólafs
Briem, sem var formaður þing-
flokks Framsóknarflokksins, en
hafði ákveðið að hætta þingsetu.
Jón var í framboði fyrir Framsókn-
arflokkinn 1919, en gekk 1923 til
liðs við Borgaraflokkinn.
Jón hafði viljað að Magnús
Guðmundsson, sem var annar
þingmaður Skagfirðinga, fengi inn-
göngu í Framsóknarflokkinn, en
um það náðist ekki samkomulag,
því að hann var talinn hliðhollur
Einari Arnórssyni og Langsum-
mönnum, en Þversummenn höfðu
veruleg tengsl við Framsóknar-
flokkinn, einkum þó Benedikt
Sveinsson. Leiðir þeirra Jónasar
og Jóns skildu þvf, en aftur mun
hafa dregið saman með þeim eftir
að Jón og Pétur Ottesen gerðust
leiðtogar svonefndra fimmmenn-
inga er nýsköpunarstjórnin var
mynduð 1944.
Talsverð ástæða er til að ætla að
hugmynd Jónasar um blaðaútgáfu,
flokksstefnu og þingmálafundi hafi
orðið til í Askov og hann haft þær
f huga, þegar hann sagði Sigurði
Nordal í Berlín, að hann ætlaði að
skipuleggja sigurinn. Um það verð-
ur þó ekki endanlega fullyrt.
Varðandi stefnuskrá Tímans má
bæta því við, að í bréfi, sem> Jónas
skrifar á höfuðdaginn 1917 segir
hann að lokið sé að ganga frá
síðasta uppkastinu og verði það
sent með næstu skipsferð.
TÓNLIST
Poulenc og Rangström
á Háskólatónleikum
Á Háskólatónleikum í Norræna
húsinu 9. nóvember söng Anders
Josephsson bariton við undirleik
önnu Guðnýjar Guðmundsdóttur.
Efnisskráin var því miður alltof
stutt, því að hún ivar svo skemmtileg
og Anders Josepsson söng svo vel;
þarna voru aðeins tvö verk, söngva-
flokkar eftir Poulenc (1899-1963) og
Ture Rangström (1884-1947).
Anders Josephsson er Svíi sem
verið hefur hér á landi síðan 1980 við
guðfræði- og söngnám. Hvoru
tveggja hefur hann nú lokið, og er
brátt að förum aftur til heimalands
síns. Hann hefur komið nokkrum
sinnum fram áður opinberlega, söng
m.a. hlutverk nautabanans í upp-
færslu íslensku óperunnar á
Carmen. Josephsson hefur fallega
baritónrödd og skemmtilega fram-
komu.
Önnu Guðnýju Guðmundsdóttur
þekkja allir núorðið, svo virk hefur
hún verið undanfarin ár í hvers kyns
tónlistarflutningi, sem einleikari,
undirleikari og kammerleikari - með
okkar alfærustu píanistum.
Fyrri flokkurinn eftir Poulenc,
heitir Le Bestiare ou Cortége
d’Orphee, ljóð G. Apollinaire. Best-
iare þýðir safn dæmisagna um guð-
dómlegar skepnur, eins og einhyrn-
inga eða klárana Pegasus eða
Sleipni. Kristján Árnason endur-
sagði efni hinna sex söngva, sem eru
gamansamir eða fáránlegir eins og
eftirfarandi dæmi sýna.
Geitin frá Tíbet: Hárin á þessari
geit og jafnvel gullna reyfið, sem
Jason lagði svo mikiö á sig til að ná,
eru einskis virði í samanburði við
hárið á henni sem ég elska.
Engisprettan: Hér er fínleg eng-
ispretta, fæða Jóhannesar skírara.
Megi ljóðin mín verða eins og hún,
veislumatur betri manna.
Karfinn: En hvað þið karfarnir
lifið lengi í fiskatjörnum ykkar og
pollum! Getur verið að dauðinn hafi
gleymt ykkur, þið hryggðarinnar
fiskar.
Seinni flokkurinn var Ur Kung
Eriks Visor eftir Rangström, ljóð
Gustafs Fröding. Þessir fimm söngv-
ar Eiríks konungs lýsa augnablikum
í ævi hans og heita Vísa um það
þegar ég var glaður með Welam
Welamssyni, Vísa um mig og fíflið
Herkúles, Vísa til Karinar þegar
hún hafði dansað, Vísa úr fangelsinu
til Karinar, og Síðasta vísa Eiríks
konungs.
Eins og sést af efninu eru þessir
tveir Ijóðaflokkar gerólíkir, enda
tónlistin það líka. Verk Poulencs er
„klikkað“ og skemmtilegt, verk
Rangströms „hetjulegt" og örlög-
þrungið. Hinn ungi söngvari gerði
þessu öllu hin bestu skil.
Sig. St.