Tíminn - 14.12.1989, Blaðsíða 7

Tíminn 7
Fimmtudagur 14. desember 1989
VETTVANGUR
Gunnar Dal:
Upphaf bændamenningar
Um 8000 f.Kr. byrjar bændamenning í Austurlöndum
nær á belti sem teygir sig frá Palestínu yfir hluta af
Tyrklandi, írak, íran og meðfram Kaspíahafí til Turkistan.
Og frá þessu svæði berst hin nýja bændamenning á næstu
árþúsundum til Evrópu en þar var þróunin hægari og
miðsteinöld stóð þar lengur en í Asíu. Þessar miklu
breytingar frá veiðimannasamfélagi til bændasamfélags
voru hvorki snöggar né skýrt afmarkaðar. Eldri og yngri
menning skarast um árþúsundir og menn taka jafnvel ekki
eftir breytingunum fyrr en löngu eftir að þær hafa gerst.
Ein aðalorsök bændamenningar-
innar var breytt loftslag á jörðinni.
Fyrir tíu þúsund árum í lok ísaldar
verða stórfelldar loftslagsbreyting-
ar og allt lífríki jarðarinnar um-
turnaðist á tiltölulega skömmum
tíma. Lífsskilyrði urðu verri í Vest-
ur-Asíu vegna þurrka svo menn
neyddust til að leita nýrra úrræða.
En lífsskilyrðin urðu betri í Evrópu
og þess vegna minni ástæða fyrir
menn að breyta lifnaðarháttum
sínum. Þar hörfaði jökullinn og
skógurinn nam land. Þar var nóg af
veiðidýrum og fuglum og öll vötn
og ár full af fiski. En öðru máli
gegndi um lífsskilyrði í Vestur-
Asíu. Langvarandi þurrkar gerðu
iífsafkomu erfiðari fyrir veiðimenn
og safnara. Best voru þó skilyrðin
í suðurhlíðum fjalllendisins því að
þar var úrkoma mest. Og þar
byrjuðu menn að rækta fyrstu
matjurtirnar. Petta var ein af stóru
breytingunum í sögu manna, en
þegar það gerðist hafa menn naum-
ast tekið eftir því. Hveiti og bygg
uxu villt í Antólíu, Kákasus og
íran.
Eins og fyrr segir byrjar bænda-
menning á belti sem nær upp frá
botni Miðjarðarhafsins til hluta af
Tyrklandi og þaðan yfir írak, íran
og meðfram Kaspíahafi til Turkist-
an. í fyrstu virðast margir hópar
frá botni Miðjarðarhafsins austur
um Palestínu og Iran fara smám
saman að breyta kornsöfnun í
ræktun. Þessir hópar tömdu
hundinn, en það var alls staðar
byrjun á búskap með geitur eða
sauðfé. Miðsteinaldar veiðimenn
sem nefnast Natufjanar í Palestínu
tóku sér bólfestu kringum upp-
sprettuna í Jeríkó upp úr 7800
f.Kr. Petta voru sennilega aðeins
nokkrar fjölskyldur. Þessa elstu
byggð í Jeríkó kalla arabar Telles-
Sultan eða Soldánshaug. Þessir
fyrstu íbúar Jeríkóþorps voru aðal-
lega veiðimenn sem lifðu á land-
dýrum og fiski. En þeir eru einnig
byrjaðir á að safna korni sem þeir
skáru með frumstæðri sigð sem var
tinnublað með skafti. Þeir muldu
kornið með steináhöldum og bök-
uðu síðan sitt daglega brauð. Hve-
nær þeir fara nákvæmlega að rækta
korn sjálfir er ekki vitað. Þetta er
skref í átt til bændamenningar en
sporið er ekki stigið til fulls.
Á fyrstu stöðvum bænda-
menningar höfðu veiðimenn og
safnarar lengi safnað korni sem óx
villt. En menn sem taka sér fasta
bústaði verða að hafa korn og
matjurtir á jörð sinni og ræktunin
hefst smám saman. - Því fer þó
fjarri að öll samfélög manna hafi
brugðist eins við hinum stórfelldu
loftslags- og gróðurbreytingum
sem verða eftir að ísöld lauk.
Menn brugðust einkum við þessu á
þrjá vegu. í fyrsta flokki eru þeir
sem breyttu ekki lifnaðarháttum
sínum nema að litlu levti. Þessir
menn halda áfram að vera veiði-
menn og þeir yfirgefa einfaldlega
þau landssvæði þar sem veiði varð
lítil vegna þurrka og leituðu að
nýjum og betri veiðilöndum. í
öðrum flokki voru þeir sem æbttu
sér upp horfin veiðidýr með því að
temja sauðfé og geitur og reika um
víðáttumikil svæði með hjarðir sín-
ar í leit að vatnsbólum og góðum
bithögum. I þriðja flokki eru þeir
sem gerðust hinir eiginlegu
bændur. Þeir taka sér fastan bústað
við gott vatnsból á jörð sem gefur
af sér korn og matjurtir. I fyrstu
nota þeir hin gömlu áhöld steinald-
armenningarinnar. En þegar líða
tekur að lokunt sjötta árþúsundsins
f.Kr. hefst bændamenningin upp á
nýtt stig í Vestur-Asíu, nánar til-
tekið í Sýrlandi, norður írak og
íran. Bændur eru þá ekki aðeins
með akra, matjurðagarða og bús-
mala, geitur, sauðfé, kýr og svín.
Menn fara að vefa klæði, búa til
potta og búsáhöld úr brenndum
leir. Og þeir fara að búa í þorpum
og reisa sér hús með rétthyrndum
herbergjum.
Fyrst með tilkomu bændasam-
félagsins gat maðurinnn hafið sig
af steinaldarstiginu og skapað áður
óþekkta menningu. Veiðimanna-
samfélag hlaut vegna fæðuöflunar
að byggjast á litlum hópum. Öll
tilvera mannsins var að safna mat,
veiða dýr, fugla og fiska og safna
rótum, ávöxtum, hnetum og
eggjum. Til að afla þessarar fæðu
urðu menn sífellt að vera að flytja
sig til, og af vistfræðilegum ástæð-
um gat hópurinn ekki orðið það
stór að um teljandi verkefnaskipt-
ingu gæti verið að ræða.
Það myndast auðvitað allt aðrar
aðstæður þar sem menn taka sér
fasta bústaði. Menn verða að afla
matar án þess að færa sig til nýrra
landssvæða. Þeir verða að rækta
landið og eignast hjarðir húsdýra.
Þeir verða að reisa hús og verja
vatnsból. Og þeir verða oít að
verja sig og lönd sín fyrir hjarð-
mönnum og veiðimönnum. Þess
vegna byggja þeir margir saman
lítil þorp. Þarfirnar verða fleiri og
tilveran flóknari. En það kallar
aftur á margvíslega verkaskiptingu
og menn fara að sérhæfa sig. Og
þegar slíkir bændur komu norðan
úr fjöllunum niður á frjósamt lág-
lendið sem stórárnar í írak höfðu
smám saman myndað með fram-
burði sínum lýkur hinni löngu
forsögulegu tíð mannkynsins og
þar hófst hin fyrsta menning í
sögulegri tíð. Þeir sem hófu hana
nefndust Ubaidar og Súmerar.
Súmerar tileinka sér menningu
Ubaidfólksins og bættu við hana.
Þannig er hin fyrsta menning í
sögulegri tíð bein afleiðing af
bændamenningunni í Irak.
Gunnar Dal.
llllllllllllllllllllllllllll BÓKMENNTIR lllllllllllllfllllllllllllllllllllllllllllllllllll
Þórunn Valdimarsdóttir:
Snorri á Húsafelli
Saga frá 18. öld
Almenna bókafélagið.
Þetta er mikii bók og næsta
sérstök. Hér er reynt að láta lesand-
ann lifa með 18. öldinni, deila kjör-
um með þjóð sinni á þeirri öld er
harðast svarf að henni.
Snorri á Húsafelli fæddist 1710 og
dó 1803. Hann lifði því alla ævi
Skúla landfógeta og Eggerts Ólafs-
sonar sem ber manna hæst á 18. öld.
Snorri fæðist þegar þjóðin er í sárum
eftir stóru bólu. Hann deyr þegar
hún er að byrja að rétta við eftir
móðuharðindin þó að enn væru eftir
nokkur erfið ár. Það má því segja að
hér sé farið yfir döprustu öld íslands-
sögunnar, enda svarf svo sárt að
þjóðinni að menn athuguðu í alvöru
hvort tiltækilegt væri að flytja leifar
hennar til betra lands.
Það er mikil vinna að baki þessari
bók svo sem tilvitnanir heimilda
sanna. Höfundur reynir að fylla í
eyður'og'gerir það af þeirri varúð að
hvarvetna liggur ljóst fyrir hvað er
eyðufylling og hvað er frá öðrum.
Snorri Björnsson er lærisveinn
heittrúarmannanna Jóns biskups
Ámasonar og Jóns skólameistara
Þorkelssonar. Hann er skikkaður til
prestsþjónustu á Stað í Aðalvík í 16
ár um miðbik aldarinnar, en þá em
harðindi og fellisár. Síðan er hann
fram á níræðisaldur prestur á Húsa-
felli, tekjulitlu prestakalli. Hann iifir
því lengstum við þröngan efnahag.
Hann var kominn á efri ár þegar
tilraunir stjómvalda um nýja atvinnu-
hætti hófust og kom þar ekki við
sögu. Nýmæli Innréttinga gáfust verr
en efni stóðu til, meðfram vegna
óhappa eips og fjárkláðans og með-
fram sjálfsggt af því að menn tileink-
uðu sér ekki ný vinnubrögð í einni
svipan.
Snorri á Húsafelli var rithöfundur.
Hann var ljóðskáld og skrifaði um
náttúmfræði. Hann orti rímur í
þjóðlegum stíl og skrifaði fyrsta
leikrit sem vitað er um á íslandi.
Sem rithöfundur er hann merkilegt
vitni um menningu þjóðarinnar á
þeirri tíð. Það vottar þessi saga
hans. Sýnishorn það sem birt er af
kveðskap hans fræðir um athygl-
isvert skáld. Hitt liggur ekki ljóst
fyrir hver var kveikja þess að þessi
fátæki prestur samdi leikrit eins og
lærisveinn Holbergs.
Höfundur þakkar ýmsu góðu fólki
stuðning við útgáfuna með yfírlestri
handrits. Það sýnir að vandað er til
verksins. Þó má vera að mátt hefði
gera enn betur. Tiltölulega mein-
lausir hlutir geta verið lýti á vönduðu
verki.
Á blaðsíðu 19 er óþurrkaður salt-
fískur kallaður blautfiskur. Má það
vel vera rétt en ég held þó að ég hafi
aidrei vitað það orð haft um saltfísk.
Á bls. 185 er stórstraumur kallað-
ur háflæði. Háflæði er tvisvar á
hverjum sólarhring en straumur er
stærstur á liðlega fjögurra vikna
fresti.
Það er sennilega prentvilla þar
sem segir á bls. 276 að dóttir Snorra
hafi fengið tvævetra kvígu keflaða í
arf. Ætli hún hafi ekki fengið kvíg-
una kelfda?
Það er ekki rétt á bls. 200 að
Skutulsfjörður heiti nú Isafjörður.
Á fyrri tíð var Djúpið allt kallað
ísafjörður og við það kenndu Danir
kaupstaðinn og frá þeim er nafnið
komið, Skutulsfjörður heldur sínu
nafni þrátt fyrir allt.
Þá held ég það hljóti að vera
vangá að nefna okkur íslendinga
„þann anga mannkyns sem hélt í
austur út á nyrsta hjara". Og ég hika
við þegar ég les að Snorri hafi farið
á ferju yfir Hvítá þegar hann lagði af
stað frá Skálholti heim til sín. Mér
þætti sennilegast að hann hefði farið
um Þingvelli og yfir Leggjabrjót.
Þegar rakin er slóð Snorra til
Vestfjarða er sagt „yfir á Barða-
strönd, inn Barðaströnd og þaðan
norður í Dýrafjörð". Hér er öll
norðurströnd Breiðafjarðar nefnd
Barðaströnd svo sem ókunnugir gera
oft en heimamenn takmarka Barða-
strönd við Stálfjall og Hjarðarnes.
En þegar komið er yfir Gilsfjörð veit
ég ekki við hvað er miðað ef leiðin
vestur eftir er kölluð „inn Barða-
strönd“.
Vangá er það að segja 13 sóknir
innan Isafjarðarsýslu. Þar voru 13
prestaköll en 20 kirkjusóknir.
Allt eru þetta smámunir sem
ósköp lítið snerta gildi góðrar bókar.
öldin átjánda flutti þau nýmæli að
stjómin í Kaupmannahöfn fór að
leita ráða til að bæta þjóðarhag á
íslandi. Þannig stóð á ferðum Páls
Vídalíns og Áma Magnússonar og
síðar ferðum þeirra Eggerts og
Bjarna og Ólavíusar. Landsnefndin
og Innréttingarnar áttu sér sömu
rætur. Þetta bar ekki mikla ávexti
fyrr en eftir aldamót en á fyrri hluta
19. aldar hófu íslenskir kaupmenn
útgerð þilskipa á gmndvelli þess sem
gert var á 18. öldinni.
Snorri Bjömsson stóð til hliðar
við opinberar ráðstafanir og viðleitni
til almennra hagsbóta. Saga hans er
aldarfarslýsing. Þar sem hún er nú
komin á bók er aðgengileg fræðsla
um baráttu feðra okkar og mæðra
þegar verst var komið. Hann var
ekki tímamótamaður eins og Eggert
Ólafsson, Skúli Magnússon eða
Magnús Stephensen. En hann er
sannur fulltrúi þjóðar þeirra. Og
þegar saga hans er athuguð kemur í
ljós sá grundvöllur sem þessir menn
byggðu starf sitt á.
Saga þjóðar sem berst við hungur
og harðrétti svo að öðm hverju
verður mannfellir getur eklci verið
samfelld skemmtisaga. Því er saga
Snorra á Húsafelli engin gamansaga.
Fullorðið fólk sém nú lifir á landi hér
er 6. til 9. liður frá samtíð hans.
Okkur mun hollt að vita skil á lífi og
lífskjömm feðra okkar og mæðra
sem bám okkur sem þjóð til betri
daga og bjartari. Því held ég að
okkur beri að þakka fyrir þessa bók.
H.Kr.