Tíminn - 30.12.1989, Blaðsíða 6

6 Tíminn
-L-augardagur 30. 'desémbér 1989
Iíminn
MÁLSVARIFRJÁLSLYNDIS, SAMVINNU 0G FÉLAGSHYGGJU
Útgefandi: Framsóknarflokkurinn og
_____Framsóknarfélögin í Reykjavík
Framkvæmdastjóri:
Ritstjórar:
Aöstoöarritstjóri:
Fréttastjórar:
Auglýsingastjóri:
Kristinn Finnbogason
Indriði G. Þorsteinsson ábm.
IngvarGíslason
OddurÓlafsson
Birgir Guömundsson
Eggert Skúlason
SteingrímurGíslason
Skrifstofur: Lyngháls 9, Reykjavík. Sími: 686300. Auglýsingasími:
680001. Kvöldsímar: Áskrift og dreifing 686300, ritstjórn, fréttastjórar
686306, íþróttir 686332, tæknideild 686387. Setning og umbrot:
Tæknideild Tímans. Prentun: Blaöaprent h.f.
Frá og meö 1. ágúst hækkar:
Mánaðaráskrift í kr. 1000,-, verð í lausasölu í 90,- kr. og 110,- kr. um
helgar. Grunnverð auglýsinga kr. 660,- pr. dálksentimetri
Póstfax: 68-76-91
Söguríkt ár
Árið 1989 er senn á enda runnið. Vafalaust má
herma upp á þetta ár, sem mörgum finnst eiga við
um öll ár, að það hefur liðið hratt og kemur aldrei
til baka, eins og sagt er í nýárssálminum.
Það átti einnig við um þetta ár, að við upphaf þess
sáu menn ekki allt fyrir hvað það kynni að bera í
skauti sínu. Síst af öllu vissu menn það fyrirfram
hvort árið yrði tími stórviðburða eða hvort það
silaðist áfram í því fari sem viðburðir síðustu
missera gáfu tilefni til og ekki mikið fram yfir það.
Við lok ársins fer þó ekki milli mála að það hefur
verið mjög viðburðaríkt, einkum ef tekið er mið af
þróun alþjóðamála. Allt bendir til þess að árið 1989
komist á spjöld sögunnar sem tímamótaár í sögu
Evrópu. Stjórnmálaviðburðir síðustu mánaða leiða
í ljós að skýr kaflaskil eru orðin í þróun alþýðulýð-
velda Mið- og Austur-Evrópu og það svo að
stjórnkerfi þeirra er í rauninni hrunið. Einflokks-
kerfi kommúnismans hefur þegar verið afnumið í
Póllandi, Ungverjalandi, Tékkóslóvakíu og Austur-
Þýskalandi og sýnist vera á förum í Búlgaríu.
Þetta uppgjör við stjórnskipulag Stalínismans
gekk miklu hraðar fram en nokkur gat séð fyrir og
svo friðsamlega að flestum hefur komið á óvart.
Eina verulega undantekningin er alþýðuuppreisnin
í Rúmeníu, sem enn stendur og kostað hefur
blóðsúthellingar og borgarastyrjöld.
Þessi öra þróun á sér rætur í umbótastefnu
valdhafa í Sovétríkjunum og hefði aldrei getað átt
sér stað án þeirrar hvatningar sem hún fól í sér, þess
afskiptaleysis sem Sovétstjórnin hefur boðað og
fylgt í verki gagnvart stjórnmálaþróun fylgiríkj-
anna. En hrun eins stjórnskipulags og efnahags-
kerfis krefst uppbyggingar nýrra stjórnarhátta og
efnahagskerfis. Hvað það snertir eru þessar þjóðir
að stíga sín fyrstu spor og framtíðin ein getur úr því
skorið hvernig uppbyggingarstarfið tekst.
Þegar horft er til íslenskra heimahaga verður
minna úr að leita stórviðburða á borð við þá sem
hér hafa verið nefndir af alþjóðavettvangi. íslenskar
stjórnmáladeilur verða smávægilegar í slíkum
samanburði og mættu helst verða til þess að minna
þjóðina á þá gæfu sem hún býr við að eiga það frelsi
til orða og athafna sem hún á og þann grundvöll
velsældar sem íslenskt atvinnulíf og efnahagskerfi
er og getur verið.
Efnahagssamdráttur síðustu ára hefur sett svip
sinn á þetta ár og sýnt er að enn þarf nokkurn tíma
til þess að sigrast á þeim fjárhags- og atvinnuerfið-
leikum sem samdrátturinn hefur í för með sér. En
þessa árs má minnast fyrir það að opinberar efna-
hagsráðstafanir hafa borið þann ávöxt sem að var
stefnt að endurreisa fjárhag og rekstrargrundvöll
útflutningsframleiðslunnar. I því efni hefur þó engu
endanlegu marki verið náð. Það er verkefni ríkis-
stjórnar og ráðandi þjóðfélagsafla að vinna sameig-
inlega að viðhaldi þess árangurs sem náðst hefur og
tryggja varanlegan efnahagsbata og atvinnuöryggi í
landinu.
Tíminn sendir lesendum sínum og landsmönnum
öllum hugheila nýárskveðju.
STEINGRÍMUR HERMANNSSON:
áramót
sögulegt bæði vegna innlendra og
erlendra atburða. Sömuleiðis hygg ég
að nýtt ár muni reynast viðburðaríkt.
Innlendir atburðir eru að sjálfsögðu
okkar eigin saga, en við höfum einnig
í óvenju ríkum mæli tengst miklum
atburðum í Evrópu. Um þetta allt
mætti mikið skrifa og verður eflaust
einhvem tíma gert. Hér mun ég stikla
á stóm.
Þrengingar
í efnahagsmálum
Við íslendingar emm að ganga í
gegnum töluverðar þrengingar í efna-
hagsmálum. Ekki vil ég þó kalla
ástandið kreppu eins og sumir gera.
Erfiðleikamir hafa oft verið meiri
hjá þessari þjóð, t.d. fyrir síðustu
heimsstyrjöld, svo ekki sé talað um
fyrri aldir. Staðan nú er fyrst og
fremst erfið vegna þess að boginn var
spenntur um of, erfiðleikamir era
sjálfskaparvíti.
Það er ekki nýtt hjá okkur íslend-
ingum, því miður. Þegar vel hefur
árað, mikið hefur aflast eða markaðir
verið góðir, höfum við yfirleitt farið
of geyst. Svo var á ámnum 1985-1987.
Þá fór fjárfesting fram úr hófi eins og
glöggt kemur fram á línuritinu á
mynd 1. Fjárfesting í tækjum, skipum
og verslunarhúsnæði, svo eitthvað sé
nefnt, tvöfaldast eða þrefaldast á
örfáum ámm.
Þessi mikla fjárfesting hefur reynst
miklu þungbærari nú en áður, fyrst og
fremst vegna þess að fjármagnið er
ekki lengur ódýrt. Þvert á móti hafa
vextir verið mjög háir, hvort sem er
af erlendum eða innlendum lánum.
Síðastliðin tvö ár hefur jafnframt
ríkt samdráttur í þjóðarbúskapnum.
Það er heldur ekkert nýtt. Samdráttur
hefur yfirleitt fylgt góðærisskeiði í
okkar fábreytta atvinnulífi.
Á þessar staðreyndir verður ennþá
að minna. Af reynslunni verður að
læra. Við munum enn þurfa að þola
sveiflur í atvinnulífinu. Hins vegar
höfum við ekki lengur ráð á því að
haga okkur eins og við höfum gert;
því fjármagnið verður áfram dýrt og
erlendar skuldir em orðnar of miklar.
Fyrir ári spáðu ýmsir illa fyrir
íslensku atvinnulífi. Fullyrt var að
útflutningsatvinnuvegimir væm við
að stöðvast og að atvinnuleysi yrði
gífurlegt. Þessar spár vom á töluverð-
um rökum reistar.
Því ánægjulegra er að björgunarað-
gerðir þær, sem ríkisstjómin greip til,
hafa skilað miklum árangri.
Hátt í tvö hundmð útflutnings- og
samkeppnisfyrirtæki hafa hlotið
skuldbreytingar- og hagræðingarlán
hjá Atvinnutryggingarsjóði útflutn-
ingsgreinanna. Samtals er þessi að-
stoð töluvert á sjöunda milljarð
króna.
Þegar skuldbreytingamar vom
ákveðnar, fór stjómarandstaðan um
þær hinum háðulegustu orðum og
jafnvel ýmsir útgerðarmenn virtust
telja þær þýðingarlitlar. Þessar raddir
hafa nú hljóðnað. Nú viðurkenna
flestir að þessar miklu skuldbreytingar
hafi reynst fyrirtækjunum afar mikil-
vægar og í mörgum tilfellum forðað
þeim frá stöðvun.
Fyrir milligöngu nýstofnaðs Hluta-
fjársjóðs Byggðastofnunar mun eigið
fé útflutningsfyrirtækja, sem hvað
verst stóðu, verða aukið um nálægt
einn milljarð króna. Ríkissjóður,
Byggðastofnun og Landsbanki ís-
lands eiga stærstan þátt í því.
Á árinu hefur raungengi hinnar
íslensku krónu verið jafnt og þétt
leiðrétt. Hjá því varð ekki komist
vegna samdráttar í landsframleiðslu
og þeirrar skekkju á gengi sem varð á
fastgengistímanum. Nú er gengi krón-
unnar orðið nokkm lægra en að
meðaltali þennan áratug, og að flestra
mati eðlilegt.
Þessum björgunaraðgerðum lýkur
nú um áramótin. Þau fyrirtæki sem
sótt hafa um aðstoð í Atvinnutrygg-
ingarsjóði eða Hlutafjársjóði, en ekki
hafa enn fengið fyrirgreiðslu, munu
afgreidd, en við fleiri umsóknum
verður ekki tekið.
Markvissu sigi íslensku krónunnar
er og lokið. Það svigrúm sem Seðla-
banka fslands hefur verið veitt nú
nýlega til þess að breyta gengi íslensku
krónunnar um 2,25 af hundraði, til
lækkunar eða hækkunar, ber aðeins
að nota ef óvænt röskun verður á
erlendum gjaldmiðlum.
Batamerkin
eru augljós
Á rúmu ári hefur afkoma fiskvinnsl-
unnar að mati Þjóðhagsstofnunar
breyst úr því að vera með u.þ.b. 5 af
hundraði halla í u.þ.b. 3 af hundraði
hagnað. Það er að vísu ekki mikið
þegar tekið er tillit til mikilla skulda
fyrirtækjanna, en gefur þó nokkuð
borð fyrir bám, ef þeirri stöðu tekst
að halda.
Gleggri eru batamerkin þó jafnvel
í vömskiptajöfnuði landsmanna. Eftir
nokkurra ára halla, stefnir nú í 6-7
milljarða afgang á vömskiptum. Ein-
nig mun draga úr viðskiptahalla þrátt
fyrir flugvélakaup Flugleiða á árinu
sem er að líða. Þau vega þó þungt.
Á peningamarkaðnum em einnig
glögg merki þess að jafnvægi er að
skapast á milli innlána og útlána.
Þótt atvinnuleysi hafi aukist hefur
það þó ekki orðið nema þriðjungur af
því sem ýmsir spáðu, t.d. Verslunarr-
áð íslands.
Erfiðleika vegna mikilla fjárfest-
inga og fjármagnskostnaðar gætir þó
enn víða, einkum á ýmsum sviðum
þjónustu og verslunar, og því miður
eiga ýmsir einstaklingar um sárt að
binda af sömu ástæðu. í flestum
tilfellum er um fjárfestingar í glæsileg-
um byggingum að ræða sem rekst-
urinn getur aldrei borið. Sorglegt er
að sjá hvemig ýmis gamalgróin og
stöndug fyrirtæki hafa fallið í þá
freistnir að byggja stórt.
Þótt sjálfsagt sé að lánastofnanir og
ríkissjóður, þar sem hann á hlut að
máli, geri það sem heimilt er og kleift
til þess að draga úr fjárhagslegum
erfiðleikum, verður ekki hjá því kom-
ist að gera dæmin upp. Mörgum
virðist einnig ætla að takast að hag-
ræða svo, með sammna og róttækum
spamaðaraðgerðum, að fyrirtækin
komist hjá gjaldþroti. Því ber að
fagna.
Slíkar þrautir offjárfestingar,
þenslu og rangrar stefnu í efnahags-
málum munu ganga yfir á næstu
mánuðum. Á meðan mun að öllum
líkindum verða aukið atvinnuleysi.
Hins vegar trúi ég því að úr þeim val
muni rísa heilbrigðara og traustara
atvinnulíf, sem eflist á nú þegar líða
tekur á næsta ár.
Vextir
Háir vextir og mikill fjármagns-
kostnaður eiga stóran þátt í erfiðleik-
um okkar íslendinga. Þetta hef ég oft
sagt, en því var lengi vel harðlega
mótmælt af æðstu mönnum peninga-
stofiiana. Okurvextir bera að sjálf-
sögðu ekki einir alla sökina. Rekja
má upphaf vandans til mikillar eyðslu
og offjárfestingar. Það er hins vegar
staðreynd að háir vextir drógu ekki úr
fjárfestingu Iandsmanna eins og boð-
að var. Hins vegar juku þeir rekstrar-
kostnað mjög og því að sjálfsögðu um
leið verðbólguna.
Það vakti undmn mína fyrr á árinu
að ekki reyndist unnt að fá svar við
þeirri spumingu hve arðtaka fjár-
magnsins væri mikil. Hlutdeild launa
í þjóðartekjum er reiknuð og ekki
stendur á því að menn telji hana of
mikla, sem reyndar hefur verið síð-
ustu árin. En hvað fjármagnið tekur
til sín var ekki talið nauðsynlegt að
skoða. Ég fól þjóðhagsstofnun að
athuga þetta. Mér þótti útkoman
athyglisverð.
Þjóðhagsstofnun telur að arðtaka
innlends fjármagns 1988 umfram
verðbólgu hafi verið um eða yfir 20
milljarðar króna og u.þ.b. tvöfaldast
frá árinu 1986. Sumir hagfræðingar
telja að vísu að arðtökuna beri að
reikna á gmndvelli nafnvaxta, því
atvinnuvegimir fái ekki allir verðbólg-
una bætta, að minnsta kosti ekki að
fullu. Það er rétt, t.d. þegar gengið er
fast en verðbólgan allmikil eins og var
á ámnum 1987-1988. Þá fengu útflutn-
ings- og samkeppnisgreinamar ekki
verðbólguna bætta. Þannig verður
það langtum hærri upphæð sem fjár-
magnið tekur til sín.
Þessi mikla arðtaka fjármagnsins
verður enn alvarlegri þegar á þá
staðreynd er litið að á þessum sama
tíma vom atvinnuvegimir iðulega
reknir með tapi og eiginfé þeirra
stórlega minnkandi. Augljóst erhvert
það fór.
Hitt er mönnum e.t.v. ekki eins
ljóst að mikið af þessum fjármagns-
auði öUum, sem svo er neftidur, er í
raun lítils virði. f sumum tilfellum er
hann vart miklu traustari en sápukúl-
an. Þetta hefur reyndar komið beriega
í ljós í gjaldþrotum undanfarinna
mánaða. íþeim afskrifast m.a. papp-
írsauðurinn.
Segja má að gjaldþrotin séu örygg-
isventUl markaðskerfisins. Engin þjóð
sem telur sig hafa nokkra stjóm á
sínum efhahagsmálum getur hins veg-
ar vafið þann kost, ef hún fær við
ráðið. Gjaldþrotin skilja eftir djúp sár
og keðjuverkunin getur orðið gífur-
leg.
Þær ríkisstjómir sem setið hafa frá
því í september 1988 hafa að minnsta
kosti talið sér skylt að gera aUt sem á
valdi ríkisvaldsins er tU þess að koma
í veg fyrir gjaidþrot undirstöðuatvinn-
uvega þjóðarinnar. Sem betur fer
hefur það að stómm hluta tekist, eins
og fyrr er rakið.
Ég hef jafnframt leyft mér að halda
því fram að úr fjármagnskostnaðinum
verði að draga, ekki aðeins með því
að afskrifa skuldir og skuldbreyta,
heldur einnig með lækkun vaxta.
Umtalsverður árangur hefur náðst.
Samkvæmt upplýsingum Seðla-
bankans hafa raunvextir lækkað úr
u.þ.b. 10 af hundraði í rúmlega 7 af
hundraði. Það segir þó ekki söguna
aUa. Með þeirri breytingu á láns-
kjaravísitölu sem ríkisstjómin ákvað
í upphafi ársins, og sem nú hefur
verið staðfest fyrir dómstólum, hefur
orðið tU viðbótar u.þ.b. þriggja tU
fjögurra af hundraði af lækkun raun-
vaxta. Þetta er einna best staðfest af
sjálfskipuðum verjendum sparifjár-
eigenda sem halda því fram að þeir
hafi verið hlunnfamir um fleiri mifij-
arða. Að sjálfsögðu hafa vaxta-
greiðslur atvinnuveganna og þeirra
einstakfinga sem skulda, lækkað um
sömu upphæð.
Það er hins vegar blekking, að
nokkur hafi í raun verið hlunnfarinn.
Fjármagnseignin í bönkum, lífeyris-
sjóðum eða peningstöfnunum öðmm
verður aldrei meira virði en atvinnu-
lífið ber.
Vextimir þurfa enn að lækka, að
minnsta kosti í samræmi við lækkun
verðbólgu. Þessu verkefni er því ekki
lokið. Jafnframt mun ríkisstjómin
afriema verðtryggingu lána og aðra
sjálfvirka vísitöluviðmiðun eins fljótt
og auðið er, eins og fram kemur í
málefnasáttmála ríkisstjómarflokk-
anna. Þá fækkar enn um einn mikil-
vægan áhrifavald í víxlgangi verðbólg-
unnar.
Ríkissjóður
Á því ári sem er að líða hefur
komið betur í ljós en fyrr hve stór
vandi ríkissjóðs er orðinn. ítarlegt
uppgjör á ríkissjóðsdæminu hefur
leitt í ljós að innbyggður halli er
orðinn sem nemur líklega um 10-15
milljörðum króna. Fyrir þessu em
ýmsar ástæður.
Línurit á mynd 2 og 3 sýna tekjur
og útgjöld ríkisins og sveitarfélaga á
undanfömum 20 ámm. ísland er að
því er virðist eina landið innan vé-