Tíminn - 06.04.1991, Blaðsíða 18

30 Tíminn
Laugardagur 6. apríi 191
ARNAÐ HEILLA
Hálftíræður heimspekingur
Þorsteinn Jónsson
Þorsteinn Jónsson á Úlfsstöðum í
Borgarfirði varð 95 ára þann 5. apríl
1991. Ef einhver spyr hver hann sé.
þá er fyrsta og tvímælaiausasta svarið
að hann er bóndi, eða var það fram
undir nírætt. Það er ekki lítið undir
því komið að geta sagst vera eitthvað,
hafa þjóðfélagsstöðu, og einkum ef
henni hefur verið vel gegnt. Þetta
segi ég reyndar þvert ofan í skoðun
mannsins sem ég er að tala um, því
það var lengi hugsjón hans að vera
ekki neitt. Fjölskyldufaðir hefur Þor-
steinn Jónsson verið og ættfaðir er
hann orðinn. Gott er að geta sagt að
þar er efnisfólk upp vaxið og að vaxa.
Kona Þorsteins er Áslaug Steinsdótt-
ir, hin ágætasta kona, og vissulega er
það konunni meira en að hálfu að
þakka, ef vel er búð og gott á bæinn
að koma.
Þegar brann á Úlfsstöðum í ársbyrj-
un 1952 var það samhent lið sem
endurreisti bæinn og vel það á
nokkrum mánuðum, svo að menn
undraði að sjá þriggja hæða höll rísa
við alfaraveg, meðan slíkar byggingar
voru fáar í sveitum. Þorsteinn var dá-
lítið „frekur" til peninganna þá - - í
fyrsta og eina skipti á ævinni - - því
að hann vildi „heftia sín á óhappinu",
eins og hann komst að orði. Var ekki
laust við að bankastjórar væru tregir
til að magna slíka framkvæmd í
fyrstu. En þegar þeir sáu andlit
mannsins hvarf þeim allur efi. Slíkt
hefur fleirum orðið sem litið hafa í
augun, skoðað svipinn, horft á höf-
uðið. Ráðvandur er þessi maður og
mörgum hefur fundist til um hann.
Þó hefur hann verið fremur lítið
þekktur, þessi bóndi á meðaljörð í
einni af uppsveitum Borgarfjarðar,
sem jafnan hefur verið kyrr í sinni
sveit um 95 ára skeið, nema eitt ár í
Flókadal og hálft í Sviss.
Ef spurt væri enn hver þessi Þor-
steinn Jónsson sé, þá veit ég annan
en þann sem nú var nefndur. Það er
skáldið, og skal víkja að því nokkrum
orðum.
Á 3. og 4. tug aldar vorrar skinu
mikil ljós yfir íslenskum sálum.
Listamenn, sem þá ristu á legg, voru
nær hinum sanna ómi alheimsins en
síðan hefur getað orðið. í Borgarfirði
einum voru þeir, sem til skálda voru
taldir eftir á, ekki allfáir, en þó hygg
ég fleiri hafa verið en sagðir voru.
Einn þeirra, sem fram voru komnir
um 1930 og famir að vekja athygli,
var þessi bóndasonur úr inndölum,
sem í rauninni hafði ekkert af því
sem til þurfti, nema eitt: að vera
skáld. En það var líka nóg, og það eitt
var nóg, á þeim tíma. Að vera eða
vera ekki, var það sem gilti. Ég hef
kynnst þessum manni töluvert á
löngu árabili — en ef einhver héldi
að ég væri að skrifa vegna mægða,
kunningsskapar eða skyldleika, þá
skjátlast þeim. Mín fyrstu kynni af
rituðu máli Þorsteins voru í heim-
sókn hjá Sigríði frænku minni, þar
sem hún bjó á Golfskálahæð síðsum-
ars árið 1947. Þær systur voru niður-
sokknar í einhverjar hugleiðingar
um skáldskap og sögu 19. aldar og
ungi frændi var kyrrlátur og prúður,
en ég sat við suðurgluggann og var
að lesa. Þorsteini Jónssyni fór ég svo
að skrifa, en þó ekki fyrr en ári síðar.
Það er ekki vafi á því að bókmennta-
menn ýmsir um 1930-40 tóku eftir
því sem kom frá þessum manni. Ég
gæti nefnt þekkt nöfn, en læt mér
nægja að nefna þann sem nú kynni
að þykja minna varið í en áður: Krist-
in E. Andrésson. „Það er nógur eld-
urinn í þessu hjá þér,“ sagði hann við
Þorstein Jónsson í Kaupmannahöfn
vorið 1934. En Kristni líkaði ekki
hvað hann var bágrækur í stjórnmál-
um og tók aðra heimspeki fram yfir,
og þar skildi með þeim. Líklega hefur
Kristinn þó ekki séö eins djúpt í eðli
Þ.J. og ég, sem fyrir nokkrum árum
sagði við hann upp úr þurru: „Það er
ég viss um að þú hefur ekki vitað
á Úlfsstöðum 95 ára
hver var forsætisráðherra í Sviss (for-
seti er víst réttara) allan þann tíma
sem þú varst þar.“ „Hvernig gastu vit-
að þetta?“ hrópaði hann nærri því og
barnsleg gleði geislaði af honum.
Honum fannst þessi ágiskun bera svo
mikinn skilning á sér og sínu eðli.
Það sem hann spurði um og leitaði
eftir þarna í Sviss voru kvæði og stað-
ir tengdum minningum um stór-
skáldin, Goethe, Schiller, Byron
o.s.frv., einnig náttúrufræði, tónlist
og hvaðeina sem ljómaði af list og
snilld. Allt slíkt hreif hann, þar var
hann allur, og þrátt fyrir svo sem
enga skólagöngu varð hann vel læs á
þýsku og ágætar þýðingar liggja eftir
hann frá síðari árum. Símon Jóhann-
es sagði einhvern tíma, þegar hann
sá eitthvað eftir Þ.J.: „Þarna er Ni-
etzche í honum, það er ekki á
mennsks manns færi að fara í þau
spor.“ En þegar hann las lengra sá
hann að þetta var einmitt ekki eftir-
líking, heldur „sams konar eldur".
Meðal þess, sem best hefur þótt hjá
Þ.J., er óbundin ljóðræna, skyld því
sem þekkt var frá þeim tímum, en þó
með mjög sérstökum svip, en einnig
kjarnyrði eða málsgreinar og komu
þar við sögu áhrifin frá Rabindranath
Tágore og Nietzche. Eins og t.d.
þetta: „Þegar eldsneytið brennur,
verður það að loftkenndum eimi.
Þegar gæfan brennur, verður hún að
fleygum hugsunum." „Það vinnst
mér eitt, sem ég þori að glata. Sjálf
mitt er ekki sérdrægni mín og sjálf-
svarðveisla, heldur leit mín eftir sam-
eiginleik og ást mín til annarra." „Líf-
ið er árangur af viðleitni guðs til að
vinna sér stað fyrir utan sjálfan sig.“
En lengra ætla ég ekki að rekja og allt
verður að hverfa inn í möppur eða
bunka.
Það þarf ekki að efa, að Þorsteinn
Jónsson var og er skáld. En alls enga
viðurkenningu hefur hann fengið á
neinn þann hátt sem tíðkast. Hann er
hvergi nefndur. Það er eins og jörðin
hafi gleypt hann. „Þjóðfélagið" hefur
algerlega strikað yfir nafn hans um
50 ára skeið og lengur. Ég haföi ein-
hvern tíma orð á þessu við hann, en
hann svaraði: ,Já, mig furðar dálítið á
því.“ Sárara ómaði ekki sá strengur;
meira hefur honum ekki orðið um en
þetta. En þó væri fróðlegt að vita
hvernig svona gat þetta orðið.
Þegar Þorsteinn Jónsson var farinn
að undirbúa það að gefa út bók — svo
bláfátækur sem hann var — þetta var
um 1938 og mæðiveikin geisandi og
auk þess stóð hann í byggingum —
þá hefðu víst flestir búist við Ijóða-
bók. En þegar hann sagði skáldvini
sínum frá því að heimspeki væri það
sem koma ætti, varð sá nær ókvæða
við; bað hann blessaðan að hætta við
þetta, sjálfsagt af tómri umhyggju
fyrir velferð mannsins, sem þó lét
ekki aftra sér. En segja mátti að sann-
spár hafi skáldmaður þessi orðið —
því að frá því að Þorsteinn Jónsson
gaf út bókina Samtöl um íslenska
heimspeki (1940) hefur hann verið
„allra þögn falinn", og það því fremur
að hann hefur haldið áfram á sömu
braut alla tíð síðan.
Undantekning er reyndar ein. Með-
an Guðmundur Sveinsson var skóla-
stjóri í Bifröst, bauð hann Þorsteini
stundum að flytja þar erindi fyrir
kennara og nemendur og skal þess
jafnan minnst með heiðri og þökk.
Ég sé um leið og ég set þetta á blað
að mikið vantar á að mér muni takast
að gera nokkra grein fyrir heimspek-
ingnum Þorsteini Jónssyni í stuttri
blaðagrein. „Geysilega hlýtur þetta
að vera vitur maður," sagði Þorsteinn
Björnsson úr Bæ, þegar hann las ein-
hver af kjarnyrðum hans (um 1928).
ólmur var sá hugur sem þannig lét,
og fram til dauðadags (1937) hafði Úr
Bæ verið að velta fyrir sér hvað hægt
væri að gera fyrir „blessaðan heim-
spekinginn". Ein tilraunin var sú að
fara til Sigurðar Nordals og reyna að
fá hann til að beita sér. Auðvitað
nennti hann ekki, en þó var ekki
ófróðlegt að sjá hvernig líf og áhugi
færðist yfir gamla Sigurð þegar hann
sagði mér frá þessu löngu síðar, og
því að hugmyndin hafi verið sú að ná
saman hinum ýmsu fylgismönnum
Nýalskenningar austan hafs og vest-
an og setja þá í samband við Þorstein
Jónsson. Mætti líta svo á að með
þessum ráðagerðum hafi skapast
fyrstu drögin að Félagi Nýalssinna,
og er ekki ólíklegt að það félag hefði
orðið mun öflugra og máttugra ef
tekist hefði að stofna það fyrir síðari
héimsstyrjöld. Það mætti jafnvel
hugsa sér að sú styrjöld hefði engin
orðið ef þetta hefði tekist þá.
Tvímælalaust má telja Þorstein
Jónsson frumherja og foringja að því
að Félag Nýalssinna var stofnað um
1950 og er af því allmikil saga. Kenn-
ing Nýals er það sem Þorsteinn hefur
metið alls mest um ævidaga sína.
Aðalatriði í heimspeki Þorsteins Jós-
sonar er minningakenning hans og
má rekja hana allt aftur í skáldskap
hans á yngri árum („Hvert líf það er
minning sem minnist...“ og „Endur-
minning"). Kenningin er bæði líf-
fræðileg og sálfræðileg og ef einhver
ímyndaði sér að „kenning" geti ekki
verið annað en hugarburður, þá afs-
annast það á minningakenningu
Þorsteins. „Það eitt er líf að strengir
endurminninga ómi undan fótataki
atburðanna," segir þar — en svo
skáldlega sem þetta er þarna sagt, þá
reynist framhaldið vera nákvæm út-
listun staðreynda, sem hver maður
getur athugað. Meðal þess allra þýð-
ingarmesta um þessa kenningu er
það, að hún afsannar fullkomlega
endurburðarkenningu guðspekinn-
ar. Það sem hinir síðarnefndu halda
að sé endurminning úr fyrra lífi,
skýrir Þorsteinn sem lifandi endur-
minningar framliðinna, komnar í
hug manns fyrir samband.
Líklega trúir enginn maður því sem
hér var sagt, eða aðeins örfáir, en ég
hygg það engu síður satt vera. Það er
af því hvað kenning Þorsteins Jóns-
sonar er frumleg og sönn, að fátt hef-
ur verið um hana sagt.
En þó að á hafi skort um „opinbera
viðurkenningu", hefur alls ekki verið
laust við að menn skynjuðu eða
skildu hvers konar maður er þarna á
ferð. Fyrir 2-3 árum hittust þeir öld-
ungarnir Höskuldur á Hofsstöðum,
nú 98 ára, og Þorsteinn á Úlfsstöð-
um, nú 95. Höskuldur fór þá með
þessa vísu, nýgerða, um þennan ná-
granna sinn:
Hár þótt gráni’ og hrömi mundir
hans er talið milt og vært.
Þar býr falinn eldur undir
æ sem logar stillt og skært.
Þarna kemur fram ekki aðeins
kunnátta í vísnagerð, heldur mann-
þekking sem sannarlega gladdi mig
þegar ég heyrði þessa vísu og hver ort
hafði.
En eftir Þorstein sjálfan fundum við
þetta nýlega á skrifborði hans, sem er
þó langt frá því að gefa mikla hug-
mynd um skáldskap hans almennt:
Áður fyrr á æskudögum
orti ég, í von um hrós.
Slíkt er eðli allra manna,
allirþrá að koma í Ijós.
Einnig hér í elli minni
undirsama löngun býr.
Þráin til að lýsa og Ijóma
lífsins allar dáðir knýr.
(Þ.J. 1990)
Þorsteinn Guðjónsson
Ég þakka innilega öllum þeim sem glöddu mig
með heimsóknum, blómum, gjöfum og skeytum
á áttræðisafmæli mínu 30. mars síðastliðinn.
Sérstaklega þakka ég sonum mínum og fjöl-
skyldum þeirra fyrir ánægjulegan dag.
Guð blessi ykkur öll.
Ingimundur á Hóli

Þorbjörg Þórarinsdóttir
Fædd 2. maí 1908
Dáin 31. mars 1991
Þorbjörg Þórarinsdóttir frá Austur-
görðum í Kelduhverfi er látin. Með
henni er gengin góð kona og mæt.
Og nú á kveðjustund langar mig að
minnast tengdamóður minnar
nokkrum orðum og þakka eftir-
minnileg kynni.
Þorbjörg fæddist að Sigurðarstöð-
um á Sléttu 2. maí 1908. Foreldrar
hennar voru hjónin Kristlaug Guð-
jónsdóttir og Þórarinn Guðnason
bóndi. í Kollavík í Þistilfirði ólst
hún upp í stórum hópi systkina.
Heimilið komst allvel af eftir því
sem þá gerðist og var aldrei skortur
á þeim bæ. Systurnar voru sex og
var til þess tekið hve gjörvulegar
þær þóttu. Bræöurnir voru tveir en
létust báðir ungir að árum. Þorbjörg
stundaði nám í héraðsskóianum að
Laugum og síðar í húsmæðraskól-
anum á Blönduósi, en þar var þá
skólastýra Hulda Stefánsdóttir.
Námið nýttist henni vel og bjó hún
að því alla tíð. Eftir það stundaði
hún ýmis störf, m.a. sem ganga-
stúlka á Vífilsstöðum, en hálfþrítug
heldur hún til Danmerkur og dvelur
þar um fimm ára skeið og vann
einkum við heimilisstörf. Hún réðst
í vist hjá þýskum greifa, Bergstoff að
nafni. Sagði hún svo frá að er hún
hóf störf þar átti hún um tvo kosti að
velja. Annars vegar að fá ákveðið
mánaðarkaup og matast ein í eld-
húsinu, eða sitja til borðs með fjöl-
skyldunni og blanda geði við hana,
en við það lækkuðu Iaunin nokkuð.
Þorbjörg valdi síðari kostinn og sá
ekki eftir því. Bergstoff greifi hafði
hrökklast frá heimalandi sínu í um-
róti fyrri heimsstyrjaldar, en siði og
venjur forfeðra sinna hafði hann í
heiðri og var nákvæmur og strangur
í uppeldi barna sinna sem þéruðu
föður sinn.
Um tveggja ára skeið vann hún í
sendiráði íslands í Kaupmannahöfn,
en þá var þar sendiherra Sveinn
Björnsson, síðar forseti. Minntist
Þorbjörg Sveins jafnan með virð-
ingu og þótti mikið koma til hæ-
versku hans, fágaðrar framkomu og
drengskapar í stóru sem smáu. Er
heimsstyrjöldin síðari braust út
urðu þáttaskil í lífi Þorbjargar eins
og svo margra annarra. í september-
mánuði árið 1939 flyst hún heim og
stuttu síðar giftist hún Birni Har-
aldssyni, bónda og kennara frá Aust-
urgörðum í Kelduhverfi, og settust
þau þar að. Þeim hjónum varð
þriggja barna auðið. Þau eru: Þórar-
inn tryggingasali, búsettur í Kópa-
vogi, Sigríður, kennari í Hafnarfirði,
gift þeim er þessar línur ritar, og
Guðný, gift Jónasi Þórðarsyni, og
búa þau að Austurgörðum. Barna-
börnin eru orðin níu og eitt barna-
barnabarn.
Þau Björn og Þorbjörg lifðu í far-
sælu hjónabandi í hálfan fimmta
áratug. Björn tók virkan þátt í fé-
lagsstörfum, var um tíma oddviti
sveitar sinnar, sat í sýslunefnd, starf-
aði sem þingskrifari og kennari um
árabil, en fékkst einnig við ritstörf
auk búskaparins að Austurgörðum.
Vettvangur Þorbjargar var fyrst og
fremst heimilið, sem oft var mann-
margt, því að Austurgörðum var far-
skóli um árabil, svo sem siður var til
sveita í þá daga, og dvaldist þar fjöldi
barna um lengri eða skemmri tíma.
Sá hún þá um matseld og viður-
gjörning allan, auk þess sem gest-
kvæmt hefur jafnan verið að Austur-
görðum.
Er heilsu Björns tók að hraka ann-
aðist Þorbjörg mann sinn af dæma-
fárri natni og fórnfysi. Björn lést í
maímánuði 1985 og tregaði Þor-
björg mann sinn mjög, þó hún bæri
harm sinn í hljóði.
Er ég kynntist Þorbjörgu var hún
komin fast að sjötugu. Hún tók mér
ákaflega vel á sinn hljóðláta og yfir-
Iætislausa hátt og dekraði við mig
sem aðra meðan heilsan leyfði, er
við vorum gestkomandi að Áustur-
görðum.
Þorbjörg var einkar dagfarsprúð
kona. Hógværð og Iítillæti einkenni
fas hennar allt og framkomu. Hún
var orðvör og umtalsfróm og vildi
öllum gott gjöra. Hún var einlæg
trúkona sem leitaði að styrk í bæn-
inni. Megi mildi hennar og mann-
gæska verða okkur hinum til eftir-
breytni. Við kveðjum Þorbjörgu Þór-
arinsdóttur með söknuði og þakk-
læti. Blessuð sé minning hennar.
Egill Friðleifsson