Tíminn - 15.08.1991, Blaðsíða 7

Fimmtudagur 15. ágúst 1991
Tíminn 7
HEIMSPEKI
Gunnar Dal:
Hvað er heimspeki?
Aristóteles skiptir heimspeki í rök-
fræði, siðfræði, stjómmálaheimspeki,
þekkingarfræði og metafysik sem
kallast frumspeki eða háspeki. Hvor-
ugt þessara íslensku orða er gott.
Metafysik fjallar um mörg efni, meðal
annars um eðli tilvemnnar, tíma og
rúm, orsök hreyfingar, hið óendan-
lega, trú og fagurfræði.
Svörin við spumingunni, hvað er
heimspeki? em háð menningamm-
hverfi hvers tíma.
í grískri heimspeki 600-450 f.Kr.
fjalla heimspekingamir Þales, Anax-
imander, Anaximenes, Pýþagóras,
Parmenides, Herakleitus, Empedók-
les, Anaxagóras og Demókitus um
heimsmyndunar fræði og vemleika-
hugtakið.
Frá 450-399 f.Kr., sem kalla mætti
„Öld Sókratesar", snerist heimspeki
ekki lengur aðallega um náttúmna og
alheiminn, heldur fyrst og fremst um
siðgæði, stjómmál og félagsvísindi.
Heimspeki eins og hún birtist hjá
Sókratesi í ritum Platós fjallaði ekki
um byggingu efnisins og alheiminn.
Hjá honum þýddi heimspeki fyrst og
fremst athugun á mannlegri tilvem.
Ræðuhöld hans snemst aðallega um
giidi, hamingju, góðleika og dyggð.
Hann var ekki aðeins að reyna að
skilja og skilgreina orð eins og dyggð,
góðleika og hamingju. Hann var, ef
trúa má Plató, fyrst og fremst að leita
að leið til að gera mannfólkið dyggð-
ugt, gott og hamingjusamt.
Hjá Plató merkir heimspeki bæði
gerð alheimsins og mannlega tilveru.
Hún fjallar þó öðm fremur um æðri
vemleika að baki hins sýnilega heims.
Sá vemleiki er í augum Platós sá að
maðurinn rísi upp fyrir hlutvemleik-
ann til æðri tilveru utan tímans. Að-
ferð Platós er ekki aðeins gagnrýnin
rannsókn orða. Hann beitir rökhugs-
un, en einnig íhygli og hugleiðingu
sem aðferð til að komast í snertingu
við hinn andlega heim, sem hann
kallar æðri vemleika.
í samræmi við kenningar Platós
fjalla Tómas Aquinas, heilagur Ágúst-
us og margir heimspekinar miðald-
anna fyrst og fremst um guð, sálina
og líf eftir dauðann. Hjá þeim er trú
og heimspeki nánast hið sama.
Grísk heimspeki frá 350 f.Kr. til upp-
hafs Rómaveldis snýst aðallega um
Stóuspekinga, Epikúr og vísindi Alex-
andríu.
í miðaldaheimspeki 400-1600 e.Kr.
er heimspekin að miklu leyti tengd
trúnni, ein sog áður segir, þar sem
kirkjan og íslam réðu mestu um gang
mála. Heimspekingar gyðinga og ar-
aba vom einnig guðfræðingar á þess-
um tíma.
í nútímaheimspeki 1600-100 gætir
sterkra áhrifa frá tækniþróun og vís-
indalegum uppgötvunum. Gömul
fræði vom iðkuð, en siðfræði, stjóm-
málaheimspeki, þekkingarfræði og
metafysik fá víðara svið og þau em lit-
in frá nýjum sjónarhomum.
Á þessu tímabili kemur fjöldi vanda-
mála og hugmynda inn í heimspeki-
lega umræðu. Og þá koma fram
margar skilgreiningar á heimspeki.
Sumir sögðu að heimspeki væri að
samræma allar vísindalegar niður-
stöður í eina heildarmynd.
Aðrir sögðu að heimspeki væri að
kortleggja mannleg og félagsleg gildi.
Enn aðrir sögðu að heimspeki væri
rökfræðileg rannsókn á staðhæfing-
um manna.
Sumir héldu því fram að heimspeki
væri eingöngu að gera grein fyrir
hlutvemleikanum.
Til vom heimspekingar sem sögðu
að heimspeki ætti að fjalla um guð,
sálina, og frelsi mannsins.
Margir töldu að heimspeki væri fyrst
og fremst að skilgreina hugarstarf-
semi og eðli þekkingarinnar.
Þannig mætti lengi telja. Einhver
ein skilgreining sem allir heimspek-
ingar gátu fallist á, var einfaldlega
aldrei til.
Ef menn kalla það heimspeki að
skilja og skilgreina vemleika, þá ættu
öl vísindi að teljast heimspeki. En
vöxtur tækni og vísinda varð svo gíf-
urlegur á síðustu öldum að til urðu
fjölmörg sérsvið. Vísindin vom þó í
fýrstu treg til að yfirgefa heimspek-
ina. Isaac Newton (1642-1727) kallar
t.d. helsta vísindarit sitt „Mathemat-
ical of Natural Phiosophy". í lok 19.
aldar fóm margir vísindamenn að af-
neita „gamalli heimspeki" af grimmd
og orð eins og náttúmheimspeki vara
sniðgengið. Þekkingin hundraðfald-
aðist og í stað heildarmyndar komu
fram sérsvið sem enginn einn maður
gat þekkt. Samt hélt það áfram að
vera ástríða heimspekinga að leita
heildarmynda. SéríTæðingur, sem
þekkir aðeins sitt sérsvið, býr alltaf til
afskræmda heildarmynd, með því að
ætla eigin þekkingu of stóran hluta f
myndinni. í tilveru okkar em engin
loku kerfi til. Allt í tilvemnni tengist
öllu öðm með einhverjum hætti. Á
síðustu ámm hefur það því aftur
komist í tísku að leita rót hlutanna.
Og þróaðasti hluti hverrar fræði-
greinar hverfúr aftur til móður sinn-
ar, heimspekinnar.
Heimspeki frá aldamótum er nefnd
samtímaheimspeki. Þar er aðallega
um að ræða fjóra sterka strauma sem
flest heimspekileg fley okkar hafa
borist með. Þessar fjórar aðaltegundir
heimspeki á 20. öld er:
1. Rökfræðileg gagnrýni.
2. Heimspekiskóli Ludwig Wittgeng-
steins, en þar er gagnrýni málsins
meginviðfangsefni.
3. Díalektísk efnishyggja eins og hún
birtist í heimspeki marxismans.
4. Tilvistarheimspeki og fyrirbrigða-
fræði.
Og hver þessara hópa margar heim-
speki bás og skilgreinir hana við sitt
hæfi.
Seinni grein
Það er ekki nema eðlilegt að heim-
spekingar telji sín sjónarmið öðrum
fremri. Sumir telja sig jafnvel vera
komna með endanleg svör. En stund-
um heyrist líka það sjónarmið að
flestir heimspekingar 20. aldar sýni
menningarlega hnignun. Verk þeirra
standist engan samanburð við verk
fyrri heimspekinga. En allt er þetta
undir skilgreiningum komið. Hitt er
augljóst að þekking hefur margfaldast
á okkar tíð, ótt hlutur heimspekinga í
þeirri þróun sé þar ekki meiri en ann-
arra.
Jörðin er ekki nauðsynlega miðja al-
heimsins og staða mannsins er ekki
sérstök í tilverunni. Samt er sjónar-
hom mannsins sérstakt. Hann sér á
sinn hátt hvað fram fer, og svið hans
Gunnar Dal.
er allur hinn þekkti alheimur. Við get-
um séð billjónir sóla og vetrarbrauta.
Við getum séð billjónir ára aftur í
tímann og skoðað fæðingu alheims
okkar. Við getum séð fyrir endalok
hans. Menn telja sig þekkja lögmálin
sem þar ríkja og kraftana fjóra sem
stjóma öllu sem þar gerist. En hvað
veit maðurinn um sína eigin vitund,
sjálfan dómarann sem skynjar þetta
allt, semur forsendur og kveður upp
dóma? Eðlisfræðingurinn t.d. hefur
sjálfur, án þess að gera sér það fylli-
lega ljóst, aldrei haft reynslu fyrir
öðru en sinni eigin vitund. Honum er
samt meinilla við hugtakið vitund og
vill ekki á nokkum hátt blanda því
inn í hina hreinu vísindalegu þekk-
ingu sína. Ástæðan er augljós. Hann
veit að í upphafi gefur enginn af
þekktum eiginleikum alheimsins
minnstu vísbendingu um að vitund
geti orðið til. Vitund er óvísindalegg
vegna þess að það er erfitt að gera
hana að mælanlegum staðreyndum.
En okkar sérstaka vitund ákvarðar
hvað við veljum úr, þegar við skoðum
veröldina. Maðurinn, hvort sem hann
er vísindamaður eða rökfræðingur, er
sjálfur mælitæki sérstakrar gerðar og
niðurstöður hans verða óhjákvæmi-
lega í samræmi við það. Heimspek-
ingar hafa gegnum tíðina auðvitað
skapað margar heimsmyndir. Það er
því e.t.v. ekki rétt að tala um heims-
mynd heimspekinnar. Samt sýnir öll
saga heimspekinnar að heimspeking-
ur nálgast veruleikann aðallega með
skynsemi sinni. Við gætum kallað
veruleika heimspekingsins hugtaka-
veruleika, þótt það sé á engan hátt
tæmandi.
Bjartsýnir rökfræðingar telja sig
geta, með nógu skarpri og agaðri
hugsun, byggt staðhæfingar sínar á
traustum grunni. En rökfræðingar
verða eins og allir aðrir að byggja á
ósönnuðum fullyrðingum. Og það
sem skiptir sköpum um gerð heims-
myndarinnar er hver hinna ósönnuðu
fúllyrðinga er valin. Menn hafa t.d.
alltaf trúað á þá ósönnuðu fullyrð-
ingu að mannshugurinn sé sjálfsagð-
ur grundvöllur „sannana", „stað-
reynda", og „veruleika“. Þessi trú hef-
ur orðuð grundvöllur allrar heim-
speki. Þetta er ósannaður
grundvöllur. Jafnvel ekki sennilegur.
En er um annan grundvöll að ræða?
Já. við trúum því.
Á síðustu árum hafa komið fram ný-
ir heimspekingar sem telja fjórar að-
alstefnu 20. aldar blindgötur, sem
menn hafa gengið á enda. Þessir
heimspekingar byggja á miklu meiri
þekkingu en fyrri heimspekingar. Og
þeir byggja á þróaðri stærðfræði. Hjá
þeim gætir afturhvarfs til upphafsins
hvað tilgang snertir. Þeir leitast við að
útskýra samræmda heildarmynd.
Þeirra rannsókn beinist að samband-
inu milli vitundar og þeirra krafta
sem hafa hannað alheiminn og
stjóma öllu í hinum efnislega heimi.
Hlutimir eru, að þeirra dómi, ekki
eins og þeir eru vegna tilviljana eða
úrvals úr fjölmörgum möguleikum,
eins og Darwinssinnar halda.
í allri tilverunni eru ákveðnir fastar
(konstants). Tilvera þeirra er enn í
nokkurri þokur eins og öll ný vísindi.
En heimssamræmið sem birtist Pý-
þagorasi sem „tölur", birtist áhorf-
andanum nú í lok 20. aldar sem fast-
ar. Það er hvorki úrval né tilviljun að
til er t.d. rökfræðingur. Fastar tilver-
unnar ráða öllu afstæði. Ef afstæði
kjamakrafta og rafsegulkrafta væri
t.d. örlítið öðruvísi þá hefðu engin
kolefnisatóm myndast og þess vegna
enginn rökfræðingur orðið til.
BÓKMENNTIR
Siglaugur Brynleifsson:
„Á ÞRIÐJA DEGI“
Piers Paul Reed: On the Third
Day. A novel. Secker and Warburg
1990.
Piers Paul Reed er kunnur enskur
skáldsagnahöfundur. Ein kunnasta
bók hans er „The Free Frenchmarí'
sem sjónvarpsmynd hefur verið
unnin úr. Þessi bók, „On the Third
Day“ er nýjasta bók hans. Þetta er
spennusaga, mjög vel skrifúð og
spennandi bók sem gerist á síðustu
misserum og snertir efni sem eru
mjög tímabær. Öryggisþjónusta
ísraelska hersins lætur grafa göng
langt undir undirstöður musteris-
hæðarinnar til þess að geta hlerað
samtöl palestínskra skæruliða —
það er látið líta svo út að þetta séu
fornleifarannsóknir.
Undir musterinu reynast vera neð-
anjarðarbyrgi og uppþomaðar
vatnsþrær sem hafa staðið þurrar í
tvö þúsund ár, í þessum neðanjarð-
argeymum rekast „fornleifafræð-
ingarnir" á stórt leirker og í því
finna þeir beinagrind. Kunnur
fornleifafræðingur fylgist með upp-
greftrinum og þá kemur í ljós að
naglar standa í leggjum grindar-
innar og marka má far eftir spjótlag
sem snert hefur rifin og óljós merki
um rispur á höfuðkúpunni. Kunn-
ur enskur fomleifafræðingur, sem
jafnframt er munkur, er kvaddur til
að líta á fundinn.
Nýlega uppgötvaður forn texti,
sem er viðbót við Stríðssögu gyð-
inga eftir Josephus (skrifaður um
40 e.Kr.) er settur í samband við
fundinn, en þar segir að Pflatus hafi
látið fela lík Krists og fela það í leir-
keri undir musterinu í Jerúsalem.
Pflatus hafði gert þetta í þeim til-
gangi að styðja baráttuna gegn
prestastétt gyðinga. Beinagrindin
virðist því vera af Kristi og þar með
er komin sönnun fyrir því að hann
hafi aldrei risið upp frá dauðum í
líkamanum á þriðja degi.
Enski fornleifafræðingurinn og
munkurinn, John Lambert, finnst
hengdur í klaustri sínu í London
sama daginn og hann kemur frá
ísrael. Lærisveinn hans, Andrew,
telur í fyrstu að hann hafi hengt sig
í örvæntingu eftir að hann kynnti
sérfundinn. Lambert var meðal
áhrifamestu kennifeðra kaþólsku
kirkjunnar á Englandi og hafði
mikla andúð á öllum þeim breyt-
ingum sem stóðu til innan kirkj-
unnar eftir annað Vatikanþingið
1962. Ef þetta var líkanii Krists þá
var grunnur kristninnar hruninn,
trúin á holdlega upprisu Krists.
Fregnin um fundinn hlyti að verða
vatn á myllu „frjálslyndra" guð-
fræðinga, þeirra sem unnu að því
að afhelga Krist og kristnar grunn-
kenningar með mórölskum samfé-
lagspredikunum. Hvað yrði um
endurlausnina ef Kristur hefði ekki
risið upp frá dauðum? Hvað yrði
um fullvissuna um kraftaverkið?
Var Kristur einn af spámönnunum
eða hliðstæða við trúarhöfunda
víða um heim?
Andrew og Anna, dóttir ísraelska
fornleifafræðingsins, koma til sög-
unnar og embættismenn kirkjunn-
ar. Ákveðið er að opinber dauðaor-
sök Lamberts sé hjartaslag, en ekki
sjálfsmorð, til að forðast hneyksli.
Beðið er með að undirbúa tilkynn-
ingu um fundinn og meðan hléið
stendur verður margvísleg atburða-
rás, ísraelska leyniþjónustan, KGB
og ísraelskir ofstækismenn koma
til sögunnar og bróðir Andrews,
Henry, sem kemst á sporið. þótt
hann sé trúlaus og hreinn nautna-
seggur. Svipmyndum er brugðið
Piers Paul Reed
upp úr „lokalausninni", baráttu
gyðinga við alla nágranna ríkisins
og hins vegar baráttuaðferðum
gyðinga gegn Palestínumönnum.
Það kemur í Ijós að viðbótin við
Stríðssögu Josephusar er upprunn-
inn í Litháen, handritið er talið
hafa lent á flækingi í byltingum og
styrjöldum og það birtist skyndi-
lega í þýðingu í sovéska fornleifa-
tímaritinu.
Deilur um grunnkenningar
kristninnar koma mjög við sögu og
viðhorf gyðinga, sem máttu sjá af
foreldrum sínum inn í gasofnana.
Hverjir höfðu hag af því að afsanna
helgi Krists? Hvað yrði um kirkju
Krists, afhelgaða, og leyndardóma
trúarinnar? Þessar spurningar
sækja á Andrew og hann spyr, var
Lambert myrtur? Og hver var
morðinginn eða hverjir? ísraelar
vita að „lokalausnin" gleymist og að
meða) kristinna manna er stutt í
gyðingahatrið. Ofstækismenn í
hópi gyðinga álíta því að e.t.v. megi
slæva þessa ógnun með einhverjum
hætti og gera áhrif kristninnar
minni. Kommúnistar eiga sinn
hættulegasta óvin, að eigin áliti, í
kristinni kirkju og „frjálslyndir"
klerkar álíta að maðurinn hafi náð
slíku siðferðisstigi og þekkingu að
náðin sé óþörf og að endurlausnin
samræmist ekki lengur nútíma við-
horfum, þeir neita tilveru „skugg-
ans“ og náðarinnar.
Saman við þessa sögu blandast
sagan af ástum Andrews og Önnu
samfara mismunandi viðhorfum
þeirra til kenninga kirkjunnar. Lýs-
ingarnar á viðhorfum föður Önnu,
ísraelska fornleifafræðingsins, til
ísraels og þeim sinnaskiptum sem
hann tekur í bókarlok eru unnar af
einstöku innsæi, sama er að segja
um þær breytingar sem verða á
Henry, bróður Andrew.
Spennan í þessari sögu helst til
síðustu blaðsíðu.