Tíminn - 19.12.1991, Blaðsíða 7

Fimmtudagur 19. desember 1991
Tíminn 7
VETTVANGUR
Magnús Finnbogason, Lágafelli:
Fyrir svo sem 5 eða 10 árum hefði fáa órað fyrir því að hið mikla
miðstjómarveldi, sem Ráðstjóraarríkin voru búin að byggja upp
með áratuga samþjöppun valda, hryndi einn góðan veðurdag eins
og spilaborg sem blásið er á. Þetta er þó engu að síður staðreynd
sem öllum er ljós, þó enginn viti eða renni í grun hvaða afleiðing-
ar það hefur fyrir heimsbyggðina þegar þetta mikla miðstjóraar-
veldi fer að leysast upp í frumeindjr. Tekst að forða því að bræð-
ur berjist og nágrannar berist á banaspjótum? Vonandi, en ekki
lofa átökin í Júgóslavfu góðu um framhaldið, svo mikið er víst
Þetta eru þó ekki nein ný sann-
indi. Mannkynssagan úir og grúir
af sambærilegum sögum, sögum
um stórveldi sem rísa og hníga.
Það eina, sem mér virðist frá-
brugðið, er að tíminn frá upphafi
til endaloka er styttri en ég þekki
dæmi um annars staðar frá, sem er
þó bein afleiðing bættrar tækni í
samgöngum og fréttaflutningi. í
ljósi þessa finnst mér alveg furðu-
legt að þeir menn, sem mest fagna
hruni þessa mikla miðstjómarrisa
og kenna sig við einstaklings-
hyggju og frelsi, skuli leggja nótt
við dag í uppbyggingu nýs mið-
stjómarveldis við hlið hins
hmnda. Þar á ég við EES-svæðið
svonefnda og Efnahagsbandalagið,
sem augljóslega er fyrirheitna
landið í þessari leikfléttu, þó áróð-
urstækni samtímans telji líklegra
til árangurs að taka þetta í tveim
skrefum.
Enn er í fullu gildi gamla mál-
tækið sem segir að réttir þú skratt-
anum litla puttann, hættir hann
ekki fyrr en hann nær allri hend-
inni. Þannig sýnist mér allt stefna
í þessari EES-umræðu.
Utanríkisráðherra fór um landið
eins og stormsveipur og lýsti þess-
um samningsdrögum eins og
fagnaðarerindinu, en gætir þess
jafnframt að enginn fái þessi drög í
hendur. Þeim er haldið sem leynd-
ar- og trúnaðarskjölum innan
ráðuneytisins; þó er fjöldi fólks bú-
inn að sitja mánuðum saman við
að þýða þau á íslensku.
Að sjálfsögðu er það verk unnið á
kostnað samfélagsins. Því fyndist
mér eðlilegt og sjálfsagt að þessi
drög væm gerð aðgengileg þeim
sem þess óska, og ef af heilindum
væri unnið myndi það eyða óvissu
og draga úr tortryggni.
Upplýsingar síðustu daga stað-
festa þann gmn okkar andstæð-
inga þessa samnings að ekki sé allt
eins gott og sagt hefur verið. Þegar
utanríkisráðherra verður uppvís
að grófum missögnum, ef ekki
fölsunum eins og þeim að í fisk-
veiðiheimildum innan landhelgi
breytist langhalinn í karfa og allar
líkur benda til að niðurfelling tolla
á síldarflök sé einnig í uppnámi.
Mikið hefur verið gert úr ávinn-
ingi okkar af niðurfellingu tolla á
fiskafurðum, þó flest bendi til þess
að þessir hagsmunir séu óvemleg-
ir, og eftir standi að niðurgreiðslur
EB til fiskvinnslu sinna heima-
landa verði óbreyttar og geri þar
með alla sókn okkar inn á þessa
markaði með fullunnar vömr
dauðadæmdar fyrirfram. Við bíð-
um bara eftir að heyra hvað næst
kemur. Mér sýnist öll þessi máls-
meðferð benda til þess að við séum
að láta allt fyrir ekkert, akkúrat öf-
ugt við það sem Jón Baldvin hefur
haldið fram. Enda minnist ég ekki
að hafa heyrt eða séð jafn ábyrgð-
arlaust og ótrúverðugt glamur
eins og talsmenn þessa samnings
hafa haldið á lofti.
Það var mikil barátta að losna við
útlendinga úr fiskveiðilandhelg-
inni á sínum tíma, og síðan það
tókst að nafninu til, höfum við háð
harða vamarbaráttu fyrir því að út-
lendingar komi ekki bakdyrameg-
in inn í landhelgina með eignar-
haldi í sjávarútvegi. Þetta hefur
ekki tekist, þó reynt hafi verið að
sporna við þessu.
Hvernig halda menn þá að hægt
sé að halda útlendingum frá eign-
arhaldi fslenskra auðlinda, hverju
nafrii sem þær nefnast, þegar búið
er að opna hlutabréfamarkað, jafn-
framt því að gangast undir að ekki
megi mismuna mönnum innan
EES-svæðisins í sambandi við
flutning á fjármagni og vinnu?
Þeir ráðamenn, sem halda því
fram að þetta sé hægt, hljóta að
tala gegn betri vitund.
En sem betur fer eru óheilindin
alltaf að koma í ljós og enn er hægt
að stöðva samninginn. Illa þekki
ég íslenska þjóðarsál, ef hún fer nú
ekki að rísa upp til varnar, nú þeg-
ar EB-veldið er farið að sýna tenn-
umar og hóta afarkostum, fái það
ekki ýtmstu kröfum sínum fúll-
nægt.
Nú fer fjarri því að ég vilji að ís-
land einangri sig frá öðrum þjóð-
um. Við emm þannig í sveit sett á
jarðkúlunni að vera sem næst
miðdepill milli þeirra fjármála-
stórvelda, sem hæst ber í heimin-
um í dag, það er að segja Banda-
ríkjanna, Efriahagsbandalagsins og
Japans. Við þurfum ekki lengi að
horfa á hnattlíkanið til að sann-
færast um þessa staðreynd.
Þessi staða gefur mikla mögu-
leika, sérstaklega með tilliti til
þess að vömflug er alltaf að aukast
Okkar aðalútflutningur byggist á
sjávarfangi, sem verður verðmæt-
ara og eftirsóttara með hverju ár-
inu sem líður, vegna þess að fiski-
mið heimsins em víða að þverra
eða þorrin sökum ofveiði og
mengunar. Við erum líka með
strjálbýlt og tiltölulega hreint
land, sem gefur mikla möguleika
sem þegar er farið að nýta, m.a.
með ferskvatnsútflutningi.
Landbúnaðarvörur okkar hafa
mikla möguleika sem hollustufæði
á sama gmndvelli. Þá gefur sú
mikla orka, sem fólgin er í vatns-
afli, heitu og köldu, nánast enda-
lausa möguleika, ef við nýtum
þetta til uppbyggingar þess at-
vinnulífs sem fyrir er í Iandinu og
byggir á gögnum þess og gæðum.
Ef við leggjum áherslu á að lifa í
sátt við umhverfi okkar til lands og
sjávar við uppbyggingu nýrra at-
vinnutækifæra, þurfum við engu
að kvíða í framtíðinni. Mín niður-
staða er sú að við höfum enga
ástæðu til að gefast upp og fela
okkar forræði framandi þjóðum
með því valdaafsali sem í EES-
samningsdrögunum felast. Enda í
ljós komið að lögfræðinga greinir
á um hvort hægt sé að semja án
breytinga á stjórnarskrá. Því er það
ófrávíkjanleg krafa að þessir samn-
ingar verði bomir undir þjóðarat-
kvæði áður en þeir verða endan-
lega frágengnir.
BÓKMENNTIR
Þeir lifðu í þúsund ár
Stefán Jasonarson: Alltaf glaðbeltt-
ur. Endurminnlngar Stefáns I Vorsa-
bæ. Páll Lýðsson fylgir úr hlaði.
Bókaútgáfan Örn og Orlygur 1991.
Þeir lifðu í þúsund ár og sumir
þeirra lifa enn, þar á meðal höf-
undur þessarar bókar. Höfundur
getur þess að Sigurður Greips-
son, skólastjóri í Haukadal, sagði
eitt sinn á góðra vina fundi:
„Stefán minn, við og jafnaldrar
okkar höfum lifað í meira en
þúsund ár.“ Þetta má vissulega
til sanns vegar færa. Þjóðhættir
og atvinnuhættir héldust lítt
breyttir í þúsund ár og tungan
sömuleiðis, þótt framburður hafi
tekið einhverjum smábreyting-
um. Stórbreytingar hefjast í
þessu samfélagi á 19. öld og þær
hafa haldið áfram. Aukinn sjáv-
arafli, aukin ræktun og meiri úr-
vinnsla afurðanna hefur aukist.
Vitaskuld var þetta samstíga
miklum breytingum annars
staðar í Evrópu, en þar hófust
þessar breytingar fyrr. Borgara-
stétt myndast ekki hér á landi
fyrr en á 20. öld, að neinu ráði.
Hér var bændasamfélag og fiski-
manna, en fiskveiðar voru lengst
af hliðargrein, rekin af bændum
eða húskörlum þeirra. Iðnaður
var hér mikill, heimilisiðnaður,
unnið úr ullinni; járnsmíði og
byggingar voru hliðargreinar við
landbúnað, en íslenskir kaup-
menn fundust hvergi fyrr en fer
að líða á 19. öld, að nokkru ráði,
og skrifara- og þjónustustéttir í
nútíma merkingu voru engar.
Hlutur opinbera geirans var
harla lítill.
Aukin fjármagnsmyndun veldur
breytingu á lífsháttum og auk-
inni fjölbreytni í atvinnuháttum.
Oft hefur þessi saga verið sögð,
en þeim fer nú fækkandi sem
reyndu þúsund ára líf þessarar
þjóðar. Og það sérstæða er, að
það eru einmitt menn meðal
þeirra sem hafa haldið uppi
þessu sem nefnt er íslensk
menning, sem er íslensk arfleifð,
tunga og bókmenntir.
Þetta eru menntuðustu einstak-
lingar þjóðarinnar, ásamt þeim
sem hafa mótast af anda þessara
manna. En meðal þeirra eru
sannmenntuðustu íslendingarn-
ir. Þetta sannast með þeim ritum
sem koma út t.d. á núverandi
bókavertíð, Þórður Tómasson
með útgáfu sína á æviminning-
um Eyjólfs á Hvoli, Guðmundur
Friðfinnsson og Stefán í Vorsa-
bæ. Þeim er málið eðlislægt og
eru lausir við fáfengilega tilburði
í stfl. Þótt þeir fjalli oft um svip-
uð efni, þá er stíll hvers og eins
fullkomlega persónulegur; hér
eru engar sjálfsununarkenndar
frásagnir um sjálfan sig.
Höfundur Iýsir uppvexti sínum,
störfum og þjóðháttum; hann
lýsir umferðafólki og minnis-
verðum ferðalögum á æskuár-
um. Af þessum frásögnum má
marka, að enn lifði fólk öðrum
þræði því forna þúsund ára lífi,
þótt höfundur væri fæddur árið
1914. Minningar hans eru því
einkum frá 3ja áratug aldarinnar
í fyrstu köflunum.
Flóaáveitan „var talin mesta
áveitumannvirki norðan Alpa-
fjalla“. Fréttir af áveitunni bár-
ust víða, þar á meðal í páfagarð
og segir höfundur skemmtilega
sögu í því sambandi. Það er ein-
mitt einkenni frásagnar Stefáns
að hann kemur oft á óvart með
smásögum og sérstæðum við-
brögðum við atburðum.
Og áfram er haldið. Útvarpið
heyrist í fyrsta sinn, skólaganga
höfundar á Laugarvatni, Hauka-
dalsskóli og svo hefst síðari
heimsstyrjöldin. Höfundur vinn-
ur á Selfossi og í Keflavík og loks
heldur hann ásamt konu sinni
Guðfinnu Guðmundsdóttur nið-
ur að Vorsabæ 30. maí 1943 og
þar með hefst búskaparsagan, fé-
lagsmálasagan og almenn af-
skipti höfundar af búnaðarmál-
um og pólitík.
Síðari hluti bókarinnar er öðr-
um þræði saga landbúnaðar á
Suðurlandsundirlendinu og
íþrótta- og ungmennafélags-
hreyfinga. Þar eru samankomnar
heimildir um félagsmálasögu
Suðurlands og í bókinni úir og
grúir af samtíðarmönnum höf-
undar, ungum sem öldnum. Per-
sónulýsingarnar eru margar
hnyttnar og hann þarf ekki mörg
orð til þess að draga upp eftir-
minnilegar mannamyndir. Höf-
undur var blaðamaður um tíma
og fréttaritari útvarps og sjón-
varps.
Stefán gekk til liðs við Fram-
sóknarflokkinn, en sá flokkur
taldi sig einhverskonar arftaka
ungmennafélagshreyfingar alda-
Stefán Jasonarson.
mótanna, og með skrifum Jónas-
ar frá Hriflu jókst fylgi hans í
sveitum landsins. Alþýðuskól-
arnir voru mótaðir m.a. af Jónasi
og þeim mönnum sem sáu í hill-
ingum gróandi þjóðlíf blómgast
um hinar dreifðu byggðir. Og
landbúnaðurinn blómstraði á
Suðurlandsundirlendinu, sam-
vinnufélög bænda mótuðu versl-
unarmátann.
í bókarlok skrifar Stefán: „Við
hjónin höfum notið frístunda
okkar við tilbreytni og æðaslátt
árstíðanna, vetur, sumar, vor og
haust... Þeir sem bíða eftir
klukkunni ... missa víst oft af
starfsgleðinni." Og starfsgleðin
hefur verið Stefáns alla tíð, sam-
kvæmt sögu hans, og hann hefur
notið þess að lifa. Á efri árum tók
skógræktin hug hans, sem sjá
má á skógræktarsvæðum Vorsa-
bæjar. Og hann getur nú, ásamt
eiginkonu sinni, unað ellinni
eftir þúsund ára lífs- og reynslu-
feril, sáttur við guð og menn.
Siglaugur Brynleifsson
LESENPUR SKRIFA
Hvaö meinar
Ingibjörg Sólrún?
Ingibjörg Sólrún Gísladóttir sagði
í útvarpinu á sunnudaginn að ef
hún ætti um tvennt að velja, að
ganga í Evrópska efnahagssvæðið
eða Evrópubandalagið, kysi hún
heldur Evrópubandalagið.
Þetta er óheppilegur málflutning-
ur hjá Kvennalistakonu, því að
þama er gefið undir fótinn með
það að íslendingar eigi bara val um
tvennt, EES og EB. Það nær engri
átt að segja þetta, því að þriðji
möguleikinn er til, að ísland stæði
utan við öll svona bandalög; það er
hægt að gera við þau viðskipta-
samninga, eins og alltaf hefur verið
gert. Mér líkaði vel það sem Stein-
grímur Hermannsson sagði í sjón-
varpinu, að nú ættum við að hætta
við EES-samningana og gera við-
skiptasamning við Evrópubanda-
lagið.
Em kvennalistakonur að skipta
um skoðun í afstöðu til EB? Eða
hvað meinar Ingibjörg Sólrún?
H.M. kvennalistakjósandi