Tíminn - 15.08.1992, Blaðsíða 10

10 Tlminn
Laugardagur 23. maí 1992
Útvegshöldurinn mikli
Jens Benedictsen
skip og taldist
eiga tvo milljarða
á núvirði
Fram til 1800 eru teljandi á fingrum annarrar handar tilraunir
íslendinga til þess að veiða físk á djúpmiðum, að ekki sé talað
um úthafsferðir. í margar aldir áttu íslendingar hvorki skap né
skip til sæfara, svo hafði verið að þeim þjarmað.
Aldamótaárið 1800 kemst skriður á útgerðarmál og hefur ekki
stöðvast síðar. Á 19. öld voru uppi margir ótrauðir athafnamenn
sem er að litlu getið í almennri íslandssögu. Margir þeirra voru
hvorki skólagengnir né skáld, en íslendingar uppsleikjumenn
við allt sem ber keim af lærdómi. Þeim er árátta að tíunda á
þann séríslenska kvarða embættismenn og skriffinna, en aðrír
hljóta lítinn sess í sögunni. Þannig er varla getið um einhvern
mesta athafnamann 19. aldar, enda hvorki háskólagenginn,
hestavísnahöfundur né sálmaskáld.
Þessi maður er Jens Jakob Boga-
son, Benediktssonar á Staðarfelli,
og er merk aett hans. Þess er líka að
geta að móðuramma Jens Jakobs
var Sólveig Ólafsdóttir Jónssonar
lögsagnara á Eyri í Seyðisfirði
vestra. Hún var systir Ingibjargar
sem var amma Jóns Sigurðssonar
forseta.
Um 5 ættliði í beinan karllegg á
undan Jens Jakob er það að segja að
þeir voru fjáraflamenn og auðugir
en enginn embættismaður. Sumir
þeirra hófu nám, en hættu þótt
hvorki skorti fé né hæfileika. Svo
var um Boga á Staðarfelli Bene-
diktsson. Hann varð stúdent frá
Hóium en hvarf frá námi, varð
verslunarstjóri hjá Ólafi Thorlacius
kaupmanni og útgerðarmanni á
Bíldudal árið 1804 en fluttist 1807 í
sama starf í Stykkishólmi. Þegar Ól-
afur Thorlacius dó 1815 varð Bogi
fyrirsvarsmaður dánarbúsins og
fjárhaldsmaður ómyndugra sona
Ólafs, Árna og Ólafs yngri. Þegar
þeir verða myndugir árið 1827,
höfðu eignir búsins farið svo í þurrð
í meðförum Boga að ekki þótti ein-
leikið. Urðu haröar deilur um þá
ráðsmennsku, en lauk þó með sætt
árið 1830. Greiddi Bogi þeim bræðr-
um nokkur hundruð ríkisdali og
einar þrjár jarðir. Hefur hann áreið-
anlega staðið þarna höllum fæti, því
að Boga var ekki títt að láta hlut
sinn, síst ef fjármunir voru í húfi.
Bæði var að Thorlaciusbræður voru
engir bónbjargarmenn, en að auki
hafa þeir veigrað sér við að fara í
kostnaðarsöm og Iangvinn mála-
ferli, enda við ramman reip að draga
þar sem Bogi var og ekki síður
tengdasonur hans Bjarni Thoraren-
sen, þá dómari í landsyfirrétti, síðar
amtmaður, enda sagt að hann hafi
komið þarna við sögu svo um mun-
aði. Má vera að aliír hafi hugsað um
hina fornu og gullvægu reglu að það
er betri mögur sætt en dýrar deilur.
Bogi Benediktsson var stórríkur
þegar hann flutti 1827 að ættarsetri
sínu Staðarfelli. Sneri hann sér þá
að fræðimennsku og mun þar kunn-
ast rit hans Sýslumannaævir. Af-
skipti Boga af stofnun Hrappseyjar-
prentsmiðju voru mikil og merki-
leg. Stóð hann í því stímabraki í tvo
áratugi og sýndi fyrirhyggju, seiglu
og dugnað og kostaði til miklu fé.
Jens Jakob kaupir
Hæstakaupstaðar-
verslun
Jens Jakob Bogason, sem nefndi sig
Benedictsen, eins og fleiri afkom-
endur Boga á Staðarfelli, átti því
ekki langt að sækja vitsmuni og
auðhyggju. Hann fæddist á Bíldudal
3. september 1806 og lagði stund á
verslunarstörf.
Þegar Jens Benedictsen er 23ja ára
1829 kaupir hann Hæstakaupstað-
arverslum á ísafirði af Ólafi Thorl-
acius yngri og kostaði hún 1500 rík-
isdali. Ólafur var ekki kröfuharður,
því að við kaupin voru aðeins
greiddir 300 ríkisdalir og þegar
Thorlacius deyr 1837 þá voru eftir-
stöðvar ógreiddar. Á þessum 8 árum
hafði orðið um 33% verðfall á pen-
ingum og Jens Benedictsen greiddi
800 dali, eða tvo þriðju hluta eftir-
stöðva, og fékk því verslunina fyrir
1100 dali.
Fjögur þilskip
ísafjörður var ómerkileg hola á
þessum tíma. Þar bjó fátækur prest-
ur en yfirvald ekki, og á Tánganum
voru búfastar rúmt 300 hræður.
Þarna var verslað í kauptíð, en at-
hafnalíf annars lítið. Jens Benedict-
sen tekur þegar að fást við útgerð og
innan tveggja ára á hann fjögur þil-
skip, hin fyrstu sem ganga til fisk-
veiða frá ísafirði. Árið 1832 eignast
Benedictsen flutningaskip, Jens
Peter Den Gamle, og voru skipverjar
þar allir íslenskir, en það var fremur
sjaldgæft á þessum tímum. Með
þessum framkvæmdum sínum varð
Jens Benedictsen frumkvöðull að
sögu ísafjarðar sem útgerðarbæjar.
Auk athafna á ísafirði leitaði Jens
Benedictsen sér staðar í Keflavík og
þó einkum Grundarfirði, en ekki
virðist það hafa fullnægt athafnaþrá
hans, því að hann seilist loks til
Vestmannaeyja og þar urðu fram-
kvæmdir hans mestar.
Stórumsvif í Vest-
mannaeyjum
Garðsverslun í Vestmannaeyjum
hafði átt Gísli Símonsen, mjög vel
látinn kaupmaður. Gísli lést árið
1837 og ári síðar kaupir Jens Bened-
ictsen verslunina fyrir 13.500 ríkis-
dali. Vel hafði líkað við Símonsen,
en þess er sérstaklega getið að Jens
Benedictsen hafi bætt um í verslun-
arrekstri, en þar kom fleira til.
í kaupum á Garðsverslun voru 2
fiskibátar, 2 fiskiskútur og 1 flutn-
ingaskip. Jens Benedictsen jók
þennan flota 3 þilskipum til fisk-
veiða og 3 flutningaskipum. Eitt
þeirra var skonnortan Hekla sem
smíðuð var í Finnmörku og var hið
fríðasta skip. Þegar skipið var full-
búið og lá í Kaupmannahöfn hélt
Benedictsen þar veislur og hafði
gaman af að sýna hið skrautlega
skip. Þess er að geta að Jens Bened-
ictsen stóð fyrir miklum endurbót-
um á lýsisvinnslu í Vestmannaeyj-
um og varð sú vara mun verðmætari
eftir það.
Um 1840 á Jens Benediktson fyrir
utan verslanir 11 þilskip til fisk-
veiða, 4 á ísafirði og 7 í Vestmanna-
eyjum, og 5 flutningaskip, 1 á ísa-
firði og 4 í Vestmannaeyjum, eða 16
skip alls. Hefur útgerð líklega aldrei
verið jafnstór á eins manns hendi
hér á landi. Þá lét Benedictsen
smíða 17. skipið og hét það Piscator
og sendi til veiða í Norðurhöfum.
Sama sumar féll Jens Benedictsen
frá og varð ekki framhald á þessu.
Þetta var sérstakt framtak, en
Benedictsen var þarna ekki beinlín-
is brautryðjandi. Um 1830 höfðu
þeir Friðrik Svendsen á Flateyri og
Ólafur Thorlacius í Fagradal reynt
að fá stjórnvöld til þess að styrkja
sig til fiskveiða og selveiða við
Grænland. Bréfagerðir voru miklar
um þetta, en ekki varð af fram-
kvæmdum. Líklegt er að Jens
Benedictsen hafi verið um þetta
kunnugt, en hann hratt fram-
kvæmdum af stað og ekki vitað að
hann hafi beðið um aðstoð.
Jens Jakob andast í
hafi
Sumarið 1842 er Jens Benedictsen
á leið með skipi frá Kaupmanna-
höfn, veiktist í hafi og fluttur til
Vestmannaeyja. Þar andaðist hann
3. júní, aðeins 36 ára gamall.
Skyndilegt fráfall þessa unga at-
hafnamanns þótti ekki einleikið og
var áhöfn skipsins grunuð um
græsku í því efni. Enginn af skips-
höfninni hafði þarna hagsmuna að
gæta og ekkert sannast sem styðji
þennan orðróm. Raunar er algengt
að kviksögur komist á kreik þegar
menn vilja ekki skilja að vinsælum
manni, ungum og hraustum, er
skapaður aldur eins og öðrum.
Jens Benedictsen var í fullu fjöri
þegar hann féll frá. Hann var nýbú-
inn að kaupa Piscator og senda til
veiða og þetta sama vor hafði hann
fest kaup á vörum fyrir 40 þúsund
dali. Hrein eign dánarbúsins var 85
þúsund ríkisdalir og umreiknað
lauslega í kýrverð nú ættu þetta að
vera hátt í milljarð króna.
Dánarbúið hélt áfram rekstri, en
varð fyrir miklum skakkaföllum.
Skip í eigu þess fórust, þar á meðal
skonnortan Hekla, sem strandaði
við Noreg en farmur glataðist. Allt
var þetta beint tjón. Þá varð og mik-
ið verðfall á ísienskum vörum en er-
lendar hækkuðu að sama skapi stór-
lega. Eftir tvö ár frá láti Jens Bened-
ictsen voru skuldir dánarbúsins 114
þúsund dalir, en eignir þrotnar og
almælt að ekkja og börn hefðu stað-
ið slypp uppi. Hafa þarna tapast um
200 þúsund dalir, eða nærfellt tveir
milljarðar á núgildandi verðlagi.
Jens Benedictsen hafði keypt Garðs-
verslun fyrir 13.500 dali og mun
ekki hafa rýrnað í höndum hans.
Tveim árum eftir að Jens Benedict-
sen fellur frá kaupir Niels Bryde
þessa eign af dánarbúinu fyrir 3.450
dali og er verðlækkun eignarinnar
nálægt 380% á sex árum. Öll þessi
saga þótt ekki sé að fullu kunn
sannar þá gömlu reglu að það er illa
komið siglingu þegar stýri er brotið
en stjórnin veik.
Fylgismaður Jóns
Sigurðssonar
Jens Benedictsen fylgdi frænda
sínum Jóni Sigurðssyni að málum
og líklegt að eitthvað hafi að því
kveðið, úr því heimildir geta þess
sérstaklega. Um það bil áratug eftir
að Jens Benedictsen er allur, gerist
annar ísfirskur athafnamaður mjög
styrkur stuðningsmaður Jóns Sig-
urðssonar, málefnalega og fjárhags-
lega. Sá var Ásgeir Ásgeirsson, en
hann var skipstjóri á ísafirði áður en
Jens Benedictsen fellur frá og hafa
þeir þekkst og nokkuð er það að Ás-
geir Ásgeirsson snýr sér beint til
Jóns Sigurðssonar þegar hann fer til
skipstjórnarnáms í Danmörku. Ás-
geir stofnar verslun á ísafirði 1852
og um líkt leyti situr hann Kolla-
búðarfundi, þar sem stýrimanna-
skóli á íslandi kom fyrst alvarlega til
umræðu, og úr því fer Ásgeir að
verða kunnur. Ásgeir er þá 35 ára
eða á líku reki og Jens Benedictsen
þegar hann fellur frá. Ásgeir starfaði
nær eingöngu á ísafirði og í ná-
grenninu og þrátt fyrir vitsmuni
hans og atorku nær hann ekki eins
langt í útgerðarmálum á 60 árum og
Jens Benedictsen á þeim 36 árum
sem honum voru skömmtuð. Ásgeir
Isafjöröur áriö 1817 eöa nokkrum árum áöur en Jens Jakob keypti Hæstakaupstaörverslun og hóf umsvif sín. Bærinn var þá lítilfjörleg hola en herra Benedictsen „kom hon-
um á kortiö. “