Tíminn - 15.08.1992, Blaðsíða 6

6 Tíminn
Laugardagur 15. ágúst 1992
hópur manna sem
fæst við stjórnmál í
mörgum lýðræðisríkj-
um rekur sig í vaxandi
mæli á almenna af-
stöðubreytingu hjá
kjósendum sínum.
Hann verður nú oft
fyrir barðinu á ein-
hvers konar geð-
vonzku, eða firringu og
afskiptaleysi, sem get-
ur jafnvel snúizt upp í
beina óvild eða reiði í
garð stjórnmálamann-
anna. Það er kominn
alvarlegur þvermóður í
lýðinn í lýðræðisríkj-
unum. Næstum alls
staðar gætir þeirrar til-
finningar meðal fólks,
að forystumenn þess í
stjórnmálum séu að
bregðast, að það sem
þeir gera komi manni
ekki við, eða sé jafnvel
andstætt vilja þeirra
sem kjósa þá.
Þessa sjást vitni víða. Til dæmis eru
frönsk dagbiöð full af árásum á stjóm-
málamenn af eldra sniði, hvar í flokki
sem eru. ítalir tala mikið og af innilegri
fyrirlitningu um það sem þeir kalla
flokkaveldið hjá sér. í Kanada gefur lengi
legið við borð að taugakerfi stjómmál-
anna og samheldi landsins brysti. í afger-
andi þjóðaratkvæðagreiðslu lögðust Dan-
ir nýlega gegn stjómvöldum sfnum - og
gegn áhrifamesta stjómmálamannaveld-
inu í Evrópu allri um leið - með því að
hafha því að tengjast Evrópusamfélaginu
nánari stjómarfarsböndum en orðin eru.
Hví ætli lýðræðislönd séu nú í slíku upp-
námi sem þetta bendir til, jafnframt því
að lýðræðið sjálft virðist vera að vinna
mikilvæga sigra um víða veröld? Hví eru
kjósendur í lýðræðislöndum nú svo þver-
úðarfúllir?
Óvissa og öryggisbrestur vegna kyrr-
stöðu eða samdráttar í efnahag skiptir
hér efalaust máli. Lélegur efnahagur
merkir jafnan lélegt pólitískt gengi þeirra
sem fara með stjómina. Og hrun komm-
únismans hefur tekið áttvísina frá stjóm-
málamönnum á hægri væng ekki síður
en vinstri. Hægri vængurinn hefur misst
mesta og mikilvægasta andstæðing sinn.
Óttinn við hann er ekki lengur mikilvæg-
asta stjómtækið til þess að safna fylginu
að baki sér. Þá kemur t Ijós, að allt veltur
á því að stjómarstefnan sjálf sé þannig að
fólk fylki sér um hana í von um að bæta
veröld sína. Vinstri vængurinn stendur
andspænis mjög almennum vafe um,
hvort stjómvaldsaðgerðir í efnahagsmál-
um geti verið mikið annað en einhver út-
þynnt blanda af sovétlegum áætlunarbú-
skap og miðstýringarklúðri. Það er því
skiljanlegt að vinstrimenn fari sér nú
hægt um að leggja slíkt til.
En endir kalda stríðsins kemur dálítið
ankannalega við núna einkum vegna
þess að hann hefur orðið samtímis öðr-
um hræringum, sem mgla lýðræðis-
sinna um víða veröld í rími sínu.
Allar þjóðir
öðrum háðar.
Mannheimurinn á jörðinni er að renna
saman í einn í miklu ríkari mæli en áður.
Alheims- þetta og alheims- hitt er stórt
orð í tímanum. Af því leiðir, að tök stjóm-
málamanna í einu landi á að stjóma því
landi einu og sér fera minnkandi. Fjöl-
þjóðleg samtök, samningar og samvinna
um fjölda málefna eru orðin óhjákvæmi-
leg, og það hlýtnr að orka á stjómina í
hvetju landi fyrir sig. ef ekki á að fara illa.
En oft eru áhöld um, með hverjum hætti
alþjóðlegum markmiðum í þágu allra
verði bezt náð. Mikilvægasta breytingin í
efnahagsmálum síðustu áratugina tvo er
reyndar sú, að stýrendur stórfyrirtækja,
og nú reyndar minni einnig, eiga orðið
hægt með að fara með verkstæðin,
vinnustaðina hvert sem þeim sýnist á
hnettinum. Það sama gildir um eigendur
peninga, að þeir geta farið með þá hvert
sem þeim sýnist
Af þessu leiðir, að um margt skýtur
skökku við borið saman við fortíðina, og
ýmsum limum hættir til að fara úr liði.
Vinnustaður manns við framleiðslu, sem
einu sinni var það bjarg sem Evrópubúar
og Bandaríkjamenn litu á sem þá undir-
stöðu sem meðaljón reisti hús sitt og lífc-
hætti í þessi undirstaða gæti nú flutzt í
annað land með stuttum fyrirvara. Og
þegar framleiöslufyrirtækin eru þannig
færanleg, verður torvelt fyrir ríkisstjómir
einstakra landa að halda fast við lög og
reglur um atvinnu, öryggi og umhverfis-
gæzlu, en slíkir hlutir hafa einmitt verið
grundvallaratriði í þeim pólitísku kaup-
málum sem tryggðu friðinn í samfélög-
unum.
Maður þarf alls ekki að vera marxisti til
þess að sjá, að það sem hér ræðir um er
mikil flutning valds frá lýðræðislegum
ríkisstjómum til einkaflármagnseigenda
og stýrimanna stóríýrirtækja. Fyrir
stjómmálamenn í lýðræðisríkjum hlýtur
þetta að vera martröð. Kjósendur eiga
enn þá heimtingu til þeirra að þeir haldi
hagkerfum þjóðanna við góða heilsu,
enda þótt þeir hafi nú minni tök á því en
Davið Erlingsson.
áður að marka fasta efhahagsstefnu, sem
á væri hægt að byggja.
Hugsjónir orðnar
máttlausar.
Það eru ekki aðeins festitaugar hag-
stjómarinnar sem hafa tærzt og gera því
stjómmálamönnum erfitt að gegna hlut-
verki sínu. Heimspekilegar akkerisfestar
stjómmálanna hafa líka gropnað, bæði á
bakborða og stjómborða þjóðarskútanna.
Vinstrimenn hafa enn sem fyrr mikið til
síns máls, einkum um áhrifin af alheims-
samruna efriahagskerfanna, en það er alls
ekki sami kraftur og áður í sjálfum hug-
myndaboðskapnum hjá sósíalistum yfir-
leitt Vitanlega er nú meiri sigurvissu-
bragur á framgöngu hægrimanna.
Hvemig mætti annað vera, eins og
kommúnisminn hefur gengizt við mis-
tökum sínum, hugmyndalegu gjaldþroti
í reynd, og er því ekki lengur til sem and-
stæðingur. En það er vissulega ekki mik-
íll ljómi yfir hugsjónum hægrimanna,
enginn kraftur sannfæringar um það,
hvemig gera eigi betri mannheim á jörð-
inni. Sumir beztu hægrimenn ræða af
mikilli alvöru, en líka nokkum veginn
ráðþrota, um það hvemig reyna verði að
vinna gegn fatæktinni í miklum hluta
heims.
Þegar á allt er litið er það vitanlega gott
að hugmyndafræðilegar skýjaborgir
skuli hafa misst kraftinn. Það er eins og
Vaclav Havel hefur minnt okkur á, að
endalok tímaskeiðs hugmyndafræð-
anna - afturhvarfið frá því að íeita að al-
gildri kenningu um heiminn og mann-
inn - markar einnig endalok hættulegs
hugsjónahroka. En um leið og stórar
hugmyndir missa kraftinn, missa þær
líka getu sína til þess að hræra fólk til
virks fylgis, við málefni eða stjómmála-
flokk.
Sundurieitni
- fylkingar fara í mola.
Nú þegar ríkisstjómir þjóðanna hafa
verið veiklaðar, og gömlu hugmynda-
kenningamar brestur getu til að skýra
samhengi allra hluta, þá er fólki, einstak-
lingum og smáhópum um veröld víða, í
það kot vísað að beina athyglinni inn á við
í sjálft sig, í eigin hóp og eiginn barm. Á
vinstri hliðina má L d. sjá, að barátta og
umhyggja um stétt og efriahag hefur til-
hneigingu til að víkja fyrir kynþáttamál-
um, kynferðismálum og menningarmál-
um. En hægra megin má koma auga á
endurvakta þjóðemishyggju eða þjóð-
rembu, og stöku sinnum andúð á öllu
gömlu, líka á aldraðri forystu. Um allt
sjónarsviðið sjáum við alþýðu sem er tor-
tryggin gagnvart miðstýringu ríkis-
stjóma ganga til fylgis við svæðisbundnar
hreyfingar sem oft eru reistar á gömlum
þjóðemisaðstæðum og þjóðemishug-
myndum. Norðurítalir leita aukins sjálf-
stæðis gagnvart stjóminni í Róm, nýr
kraftur virðist vera að koma í þjóðlega
stefriu með Skotum og Bretum (þ. e. Wa-
les-búum), Quebec leitar víðtækari sjálfs-
stjómar eða jafnvel sjálfstæðis frá Kan-
ada, og Tékkóslóvakía brotnar í tvennL
Það er alls ekki vísL að Bandaríki Norður-
ameríku reynist ónæm fyrir slíkum
hræringum. í Kalifomíu eru uppi stjóm-
málamenn sem vilja skipta því ríki í
þrennt. Fyrrum sovétríkin og áhrifa-
svæði þeirra falla eðlilega utan þess við-
fangsefriis sem þróun gömlu lýðræðis-
ríkjanna er, en hún er þó ekki óskylt mál.
Öllum er Ijóst hvílík splundrun þar er í
gangi, með miklum hörmungum sem
ógemingur er að sjá fyrir endann á. Þver-
úð í garð stjómvalda og andúð á stjóm-
málamönnum, ásamt margvíslegri þjóð-
emishyggju og flokkadrætti vaða þar
uppi.
Leit að nýjum viðmiðunum
til að stjóma eftir.
Eftir síðari heimsstyrjöldina hefur f
stjómmálaumræðu flestra lýðræðisríkja
kveðið langmest að deilunni milli hægri
og vinstri um það, á hvort fremur ætti að
reiða sig: ríkisstjómir (stjómvaldsákvarð-
anir) eða markaðinn („öfl hins frjálsa við-
skiptalífc"). Vinstri flokkar ætlast til þess
af ríkisstjómum að þær hafi taumhald á
markaðnum, endurdreifi arðinum af
honum, og setji því ömggar hömlur sem
auðmagnseigendur gætu átt til að gera
umhveríinu, vinnufólki og samfélögum,
ef þeir fengju að fara sínu fram án taum-
halds. Auðræðishyggjumennimir til
hægri hafa jafnan litið á margvísleg
stjómvaldsafckipti sem óeðlilegar og
ónauðsynlegar skorður gegn einstak-
lingsfrelsinu - og sem gagnstaðlegar hag-
vextinum. Þessi átök veröa sjálfsagt uppi
meðal okkar enn um langan tíma. En á
það verður að benda - eins og ýmsir góð-
ir fræðimenn hafa gert - að umræða sem
tekur sér fyrir satt að þetta tvennt, stjóm-
valdið og markaðurinn, séu helztu ef ekki
al- einu vettvangamir sem máli skipti í
mótun félagsgerðar okkar, sú umræða
gengur þegjandi framhjá öðrum vett-
vöngum og stofriunum í lífi manna, sem
em þeim miklu nánari og dýrmætari. Þar
er að nefna fjölskyldu, ættarsamheldi,
kirkju eða annað trúarbragðafélag,
hverfa- eða byggðarsamtök, vinnustaða-
samheldi, verkalýðsfélög og margvísleg
önnur félagstengsl og samtök manna.
Það má fullyrða, að fólki geðjast ekki að
ríkisstjómarvaldi sem fer með mann eins
og númer í heildarsafrii, líkt og markaðan
búpening rekinn af fjalli. En fólki geðjast
ekld heldur að djúpstæðri og sérgæðings-
legri einstaklingshyggju, sem lítur aðal-
lega á manneskjur sem iðandi keppi-
nauta við að sópa að sér nauðsynjum og
Eftir Davíð Eriingsson dósent