Tíminn - 22.08.1992, Blaðsíða 5

Laugardagur 22. ágúst 1992
Ttminn 5
Jón Kristjánsson skrifar:
S veitarstj ómarmál á nýrri öld
Stjórnsýslustigin á landinu eru tvö, rík-
isvald og sveitarfélög. Á undanförnum
árum hefur verið mikil umræða í þjóð-
félaginu um hvort breyta ætti þessari
skipan eða að öðrum kosti að efla sveit-
arstjórnarstigið á kostnað ríkisvaldsins
með því að fá því aukna tekjustofna og
aukin verkefni. Þar sem starf stjórnskip-
aðrar nefndar, sem vinnur að þessum
málum, kost nokkuð í sviðsljósið í síð-
ustu viku þykir mér rétt að hugleiða
þessi mál í pistlinum Menn og málefni,
enda á ég sæti í nefndinni.
Nefndarstarf fyrr og nú
í tíð ríkisstjórnar Steingríms Her-
mannssonar skipaði Jóhanna Sigurðar-
dóttir félagsmálaráðherra nefnd til þess
að gera „samræmdar tillögur um æski-
lega skiptingu landsins í sveitarfélög“.
Nefndin var skipuð 8. janúar 1991.
Nefnd þessi, undir forystu Sigfúsar
Jónssonar, fyrrverandi bæjarstjóra á Ak-
ureyri, vann mikið starf á síðasta ári og
skiptu nefndarmenn því með sér að
heimsækja nær öll sveitarfélög á íslandi
og safna upplýsingum um hvernig þau
leystu sín mál og ræða við heimamenn.
Nefndin skilaði áfangaskýrslu þann 17.
september þar sem segir svo í bréfi til fé-
lagsmálaráðherra sem fylgdi skýrslunni:
Leiðir 1, 2 og 3 - tillögur
til ráðherra
„Nefndin bendir á tvær leiðir sem
nefndar eru leiðir 1 og 2. Önnur gerir
ráð fyrir því að sameinuð verði að jafn-
aði tvö eða fleiri nærliggjandi sveitarfé-
lög, en hin að um enn frekari eflingu
sveitarstjórnarstigsins verði að ræða,
þar sem sveitarfélögin ná yfir heil hér-
uð.
Nefndin leggur til að áfangaskýrslan
verði kynnt meðal allra sveitarstjórna
landsins og óskar eftir að Samband ís-
lenskra sveitarfélaga álykti um hana fyr-
ir lok nóvember nk.
Nefndin hefur ekki tekið endanlega af-
stöðu til málsins en mun koma saman í
desember nk. og leggja fram lokatillög-
ur til ráðherra."
Þriðja leiðin sem til álita kom og getið
var um í skýrslu nefndarinnar var sú að
engar opinberar aðgerðir yrðu gerðar
sem þvinga eða hvetja til sameiningar
sveitarfélaga en samstarf þeirra yrði eflt
innan héraðsnefnda og byggðasamlaga.
Héraðsnefndir yrði lögbundnar sem
samstarfsnefndir sveitarfélaga.
Samþykkt Sambands
íslenskra sveitarfélaga
Álit nefndarinnar var síðan kynnt á fund-
um í öllum landshlutum og einnig ræddi
fulltrúaráðsfundur Sambands íslenskra
sveitarfélaga málið á fundi þann 23. nóv-
ember og samþykkti að lýsa stuðningi við
þá leið sem gerir ráð fyrir að í landinu
verði 25 sveitarfélög sem í höfuðdráttum
yrðu til við
sameiningu
allra sveitarfé-
laga í hverju
sýslufélagi.
J a f n h 1 i ð a
stækkuninni
yrðu svo tekju-
stofnar. Ríkis-
stjóm Davíðs
Oddssonar var
þá tekin við völdum en eigi að síður bað
ráðherrann um tilnefningu þingflokka
stjómarandstöðunnar í nefndina, ásamt
fulltrúum frá þingflokkum stjómarliða.
Þessi nýja nefnd hefur síðan setið að störf-
um og einbeitt sér að því að kanna hug
manna til nýrra og aukinna verkefna sveit-
arfélaga en látið umræður um stærð
þeirra bíða.
Engar þvinganir
Ég held því fram að þessi vinna sé mjög
gagnleg, hver sem niðurstaðan verður. Gíf-
urlega mikil skoðanaskipti og upplýsinga-
öflun hefur farið fram innan nefndarinnar
sem kemur þessari umræðu til góða. Þró-
unin mun verða sú að sveitarfélögin
stækka, en hins vegar verður það að gerast
án þvingunaraðgerða. Þess vegna er nauð-
synlegt að flana ekki að neinu í þessu máli
því það er afar viðkvæmt enda er hér um af-
gerandi breytingu á samfélaginu að ræða.
Núgildandi lög um verkaskiptingu ríkis og
sveitarfélaga em ekki gömul og voru sam-
þykkt á Alþingi vorið 1989. Þá var farið eftir
þeirri formúlu að gera verkaskiptinguna
hreinni en áður var og sveitarfélögin tóku
til sín verkefni og ríkið tók önnur í staðinn
og var reynt að hafa baggana jafna, svo ekki
hallaðist á merinni, ef menn skilja slíkt
orðalag. Jafnframt voru samþykkt ný lög
um tekjustofna sem óumdeilanlega bættu
stöðu sveitarfélaganna, en mjög mikil
óánægja hafi verið meðal sveitarstjómar-
manna áður með stöðu þeirra. Þessi breyt-
ing gekk vel fyrir sig og uppgjör verkefna
milli rikis og sveitarfélaga í samræmi við
þessi nýju lög gekk ótrúlega vel.
Ný verkaskipting
Umræðumar nú um verkaskiptinguna
em nokkuð annars eðlis. Hún gengur út á
það að færa verkefni í ríkum mæli til sveit-
arstjórnarstigsins og er einfaldlega verið
að kanna afstöðuna til þess að flytja stóra
málaflokka algjörlega til sveitarfélganna.
Tilgangurinn er að auka væti sveitarfélag-
anna í opinbemm rekstri og stjómsýslu og
ríkið hafi þá aðeins á hendi stefnumótun
og setningu al-
mennrar lög-
gjafar og eftirlit
með málaflokk-
um.
í fyrsta lagi er
verið að skoða
möguleikana á
því að sveitarfé-
lögin taki algjör-
lega að sér rekst-
ur gmnnskóla. Þá bætist við verkefni
þeirra að borga laun kennara. Það er lang-
veigamesta breytingin því sveitarfélögin
tóku aukinn þátt í rekstri gmnnskóla með
síðustu verkaskiptalögum.
í öðm lagi er verið að kanna hvort mögu-
leikar séu á því að leggja í hendur sveitar-
félaga rekstur heilsugæslustöðva, máleftii
aldraðra og málefni fatlaðra. Ríkið hefði þá
aðeins á hendi rekstur stærri sjúkrahúsa
úti á landsbyggðinni, auk rekstrar ríkis-
spítalanna. Þama er um mjög stór verkefni
að ræða, sem tæplega yrðu flutt í einu lagi
til sveitarfélaganna.
Þetta em langveigamestu málaflokkarnir
auk hafnarmála, en einnig er rætt um
hvort það fyrirkomulag sem nú er í þeim
málum sé hið eina rétta. Auk þessa em
mörg önnur smærri verkefni sem hafa ver-
ið athuguð hvað varðar verkaskiptingu
ríkis og sveitarfélaga.
Hvað vinnst?
Spyrja má hvaða orsakir liggi til þessarar
vinnu, hvað reki menn til þess að flytja slík
stórverkefni yfir til sveitarfélaga. Kenning-
ar sem uppi hafa verið til stuðnings þess
em þær að lausnir verði hagkvæmari og
reksturinn skilvirkari ef stjómendurnir
em nærri vettvangi. Með flutningnum
mundi miðstjórnarvald ríkisins og hinar
miklu göngur sveitarstjómarmanna til
embættismanna þess minka, en valdið
verða í auknum mæli í þeirra höndum.
Ljóst er að þessi verkefnaflutningur tekst
ekki öðmvísi en að jöfnunarsjóður sveitar-
félaga hafi mikið hlutverk og sé öflugur.
Þótt vemlegar breytingar verði á stærð
sveitarfélaga verða þau ákaflega misstór og
með misjafnar aðstæður. Þörfin til jöfhun-
ar vex í hlutfalli við umfang þeirra verk-
efna sem sveitarfélögin hafa með höndum.
Pólitísk ákvörðun
Sú nefnd sem nú er að störfum um sveit-
arstjómarmálin stefnir að því að skila
áfangaskýrslu 1. október til kynningar í
öllum landshlutum. Hlutverk hennar er
að útfæra leiðir, en það er síðan hlutverk
sveitarstjómarmanna og íbúanna í sveitar-
félögunum um allt land að taka afstöðu til
þeirra. Lokaákvörðunin í málinu er pólit-
ísk og verður aldrei öðmvísi. Það er verk-
efni Alþingis að setja löggjöf um tekju-
stofna og verkaskiptingu sveitarfélaga og
það er verkefni almennings í honum
mörgu sveitarfélögum í landinu að taka af-
stöðu til þess í atkvæðagreiðslum hver af-
staða þeirra er til stækkunar sveitarfélaga.
Nú er í lögum sú regla að lágmarksíbúa-
tala í sveitarfélagi þurfi að vera 50 íbúar.
Undantekning er leyfð ef landfræðilegar
aðstæður hamla. Frekari lögþvingun í
þessu efni er afar óæskileg leið og best
væri að stækkun sveitarfélaga gerðist með
framþróun og sem mestum friði og í sam-
ræmi við þarfir íbúanna.
Grundvallaratriði
Þær grundvallarspurningar sem þarf að
taka afstöðu til á næstunni eru þessar:
• Er það rétt stefna að færa í stóraukn-
um mæli verkefni til sveitarfélaganna?
• Er það rétt að stefna að sameiningu
heilla héraða, þannig að um það bil 25
sveitarfélög verði í landinu?
• Á að setja ákveðna tímaáætlun um
stækkun sveitarfélaga og nýja tekju-
stofna og ný verkefni?
Stjórnsýsla á nýrri öld
Þessar og fjölmargar fleiri spurningar
liggur fyrir að ræða á vettvangi sveitar-
stjórna á næstunni. Brýn nauðsyn er til
að þessi umræða verði sem almennust.
Hér er um afar veigamikið og flókið mál
að ræða sem mikil nauðsyn er á að um
verði hreinskiptnar umræður og menn
horfi til framtíðar í þessum efnum.
Hvernig viljum við skipta sveitarstjórn-
armálum og opinberri stjórnsýslu í land-
inu á nýrri öld, málið er farið að snúast
um það.