Tíminn - 22.08.1992, Blaðsíða 8

8 Tímínn Laugardagur 22. ágúst 1992
Hér birtist fyrri hluti frásagnar af máli Jóns Hreggviðssonar frá Rein, rakið eftir samtíma bréfum og dómskjöl-
j um af Jóhanni Gunnari Ólafssyni
Óbótamál Jóns Hregg-
viðssonar á Rein
S AGNFRÆÐINGAR hafa auðkennt svo 17.
öldina og upphaf hinnar 18. að þá hafi mest
verið niðurlæging íslendinga. Þá hafi verið
öld fáfræði, galdra og gjörninga, efnaleg af-
koma á völtum fótum, mergsogin af heillar
aldar einokunarverslun og löggæsla hin
hörmulegasta. Höfðingjar landsins hund-
flatir fyrir honum dönsku valdhöfum
En undir lokin var eins og rofaði til fyrir
nýjum degi. Þá risu upp menn sem höfðu
þrótt til að ganga í berhögg við ósóma ald-
arinnar.
Séð upp á Skaga, heimaslóöir Jóns Hreggviðssonar.
Frásögn sú, er hér fer á eftir, er
ágætt dæmi um óöldina sem þá var,
raunar aðeins eitt af mörgum, en þó
einna sögulegast af því að persón-
urnar sem þar eiga híut að máli eru
stórbrotnastar og vettvangurinn
víðastur.
Halldór Kiljan Laxness skáld hefur
sem frægt er valið sér að yrkisefni
ævi Jóns Hreggviðssonar í skáld-
sögu sinni íslandskiukkunni.
Með litla hönd, kol-
dökkur á hárslit
Um 1680 bjó að Fellsöxl í Skil-
mannahreppi í Borgarfjarðarsýslu
bóndi sem Jón Hreggviðsson hét.
Hann var uppalinn í hreppnum,
fæddur árið 1650, en ókunnugt er
um ætterni hans. Honum er svo lýst
að hann hafi verið „í lægra lagi en
að meðalvexti, réttvaxinn, þykkvax-
inn, fótagildur, með Iitla hönd, kol-
dökkur á hárslit, lítið hærður,
skeggstæði mikið, móeygður, grá-
fölur í andliti, snarlegur og harðleg-
ur í fasi.“
Kona hans hét Margrét Eyjólfs-
dóttir og var hún tveimur árum
eldri en Jón. Börn þeirra voru Sig-
ríður, Bjarni og Þóroddur.
Árið 1683 framdi Jón afbrot sem
hann var dæmdur til hýðingar fyrir.
Fimmtudaginn 11. október 1683 var
Guðmundur Jónsson sýslumaður í
Borgarfjarðarsýslu á leið með Jón
til Heynessþings þar sem fullnægja
skyldi refsinginnu. Með sýslumanni
voru einnig Sigurður Snorrason
böðull og bændurnir Illugi Nikulás-
son og Benedikt Sigurðsson í Galt-
arholti. Þeir komu við á Ytra- Mið-
felli í Strandahreppi síðla dags, en
þeir ætluðu sér að Katanesi um
kvöldið. Sigurður Magnússon bóndi
í Ytra-Miðfelli veitti þeim förunaut-
unum vel brennivín og urðu þeir
allir ákaflega drukknir. Meðan á
drykkjunni stóð skarst í odda milli
Jóns og Sigurðar böðuls. Baröi Sig-
urður Jón með keyri, en eftir á vildi
Jón ekki við það kannast, en viður-
kenndi þó að sig rankaði við að þeir
Sigurður hefðu tekist á um keyri og
hann tekið í öxl Sigurði.
Undir myrkur um kvöldið héldu
þeir síðan frá Ytra- Miðfelli. Sigurð-
ur og Jón urðu viðskila við hina og
riðu annan veg.
Eftir það er Jón einn til frásagnar
Fyrri hluti
um viðskipti þeirra Sigurðar og hef-
ur hann sagt á þessa lund frá at-
burðum þeim sem urðu eftir að þeir
félagar héldu burt frá Miðfelli:
„Hó, hó“
„Ætlunin var að ríða til Kataness.
En svo dauðadrukknir vorum við að
enginn okkar rataði þangað um
kvöldið, nema fyrrnefndur Benedikt
einn. í þessu óviti ofdrykkjunnar
ráfuðum við um langt fram eftir
nótt, villtir vega, um mýrar og fen.
Sigurður Magnússon, sem hafði
veitt okkur, reið út í mógröf. Hann
komst þó upp á bakkann, en féll þar
í svegn og hélt hann í svefninum í
beislið á hestinum sem var á sundi í
mógröfinni. En maðurinn svaf
þangað til aðrir komu og hjálpuðu
þeim báðum. Ég hélt áfram reiðinni
fram eftir nóttinni, fávita af
drykkjuskap og fór villur vega. Veit
ég síðan ekki hvað fyrir mig kom,
uns ég vaknaði um nóttina, undir
aftureldingu, þar sem ég lá nær
dauða en lífi, því næturfrost hafði
verið. Leit ég þá í kringum mig og
var stjörnubjart og mikið frost. Mér
fannst ég sjá vatn (stöðuvatn) og sá
ég þá hest eða aðra stóra skepnu
rnilli vatnsins og mín. Eftir ágiskun
var ég fjóra faðma frá læk nokkrum
og stritaðist ég yfir lækinn, en
skreið síðan á höndum og fótum að
þessari skepnu (hestinum) og stóð
því næst upp með því að styðja mig
við síðu hestsins, sökum þess að ég
var orðinn örmagna. Teymdi ég svo
hestinn að læknum. Fann ég þá að
eitthvað flæktist fyrir fótum mér og
þreifaði ég á því. Þetta var þá lamb-
húshetta og sökum þess að ég var
berhöfðaður setti ég hana upp. Því
næsts hrópaði ég tvisvar hástöfum:
Hó, hó. En enginn svaraði mér. Ég
hélt að einhver hefði sofið þarna í
námunda við mig og að hann hefði
vaknað á undan mér. Fór ég síðan á
bak hest þessum eða hryssu, sem
var með reiðtygjum, og var sessa í
hnakknum. Reið ég síðan smáspöl í
myrkrinu, þar til að ég sá eitthvað
dökkt fyrir framan mig í móanum,
og reið ég þangað. Þetta var þá
hryssan mín. Ætlaði ég þá að hafa
hestaskipti, en gat það ekki því að
hryssan byrjaði að ausa. Ég treysti
mér ekki til að komst klakklaust af
baki, því að engin ístöð voru á
hnakki mínum, og þess vegna gat ég
heldur ekki komist á bak aftur á
sléttlendi. Reið ég þá heim að Galt-
arholti til Benedikts. Lét hann mig
fara upp í rúm til sín til þess að
verma mig, því að ég var nær dauða
en lífi. Síðan bað ég Benedikt að
koma með mér og leita að sökku
sem mér hafði verið lánuð. Leituð-
um við því næst upp með læk
nokkrum og niður með öðrum, og
reið ég þessum sama hesti og hafði
hettuna, sem ég fann, á höfðinu.
Fundum við staðinn, þar sem ég
hafði legið, og þar var sakkan sem
ég hafði týnt. Á sökkunni lá einnig
svipan mín, í greipinni á vettlingi
mínum. Spölkorn þaðan lá böðull-
inn dauður og var hann á hnjánum í
læknum. Stíflaði hann lækinn svo
að vatnið flóði upp í handarkrikann,
en höfuðið lá uppi á lækjarbakkan-
um. En lækurinn var ekki breiöari
en fótur hans upp að hné. Á þeim
bakkanum sem höfuð hans sneri að
var stór brekka svo fenjótt að laus
hestur sem teymdur var þangað lá
þegar í, svo að sex menn urðu að
draga hann aftur upp úr og veltu
þeir honum um hrygg. Síðan reið ég
til Saurbæjarkirkju og bað sex
menn um að skoða líkið. Ég hafði
einnig skilið sökkuna eftir, svipuna
og vettlingana, þangað til einhver
gæti komið þangað. Þessir sex
menn skyldu bera því vitni hvort
nokkurs manns handaverk sæist á
líkinu eða ekki og sóru þeir þess eið
að þeir hefði ekki séð neins manns
handaverk á honum að því undan-
skildu að augu, munnur og nef voru
lokuð. Fáum dögum seinna reið ég
út á Skaga til að innheimta refatolia
mína. Kom ég þá til sýslumanns og
bað hann um að gefa mér snæris-
spotta til að binda saman þá fiska
sem ég hafði fengið. Ég skal strax
gera það, sagði hann, og takið hann
nú í Jesú nafni. Þar var viðstaddur
Sigurður Bjarnason á Skaga og vildi
hann ekki leggja hendur á mig, en
Jón sálugi Gíslason og Sigmundur
Jónsson handsömuðu mig með
sýslumanni, fyrrnefndum Guð-
mundi Jónssyni. Síðan lagði hann
járn um hendur mér og fætur og
SUZUKi-UMBOÐIÐ HF.
SKÚTAHRAUN 15,220 HAFNARFJÖRÐUR, SÍMI: 651725
$ SUZUKI
hálsjárn um hálsjárn um háls mér
og sagði: Þú skalt ekki flækjast fleiri
húsa milli."
Burtstrokinn saka-
maður dæmdur frá líf-
inu
Eftir að Guðmundur Jónsson hafði
handsamað Jón híf hann rannsókn
málsins og voru þing haldin 5. nóv-
ember að Saurbæ og síðan 20. nóv-
ember og 15. desember að Kjalardal.
Voru kallaðir fyrir rétt þeir sex
menn sem Jón hafði kvatt til og við-
staddir voru þegar lík Sigurðar böð-
uls var dregið upp úr læknum. Bar
þeim um að líkið hefði verið harð-
stirðnað, „hans augu, nasir og
munnur tillukt, höfuðið staðið
keiprétt og óvenjulega stirt".
Bárust böndin mjög að Jóni og
þótti honum einkum vera til áfellis
að þeim Sigurði hafði orðið sundur-
orða yfir drykkjunni kvöldið áður og
að hann hafði sofið um nóttina þar
skammt frá sem Sigurður fannst
dauður. Þá þótti það ærið grunsam-
legt að hann hafði þessa sömu nótt
komið til Galtarholts ríðandi fær-
leik Sigurðar böðuls með hettu
hans á höfði.
En Jón þrætti jafnan fyrir að hafa
orðið Sigurði að bana.
Guðmundur sýslumaður nefndi til
12 menn, sem auglýstu að „sannbe-
vísanleg mannaverk megi heit um
tillukt skilningarvit Sigurðar og það
verk eftir áðursögðum tíðindum
Jóni Hreggviðssyni framar öðrum
eignandi".
Hinn 15. nóvember 1583 var Jóni
síðan dæmdur tylftareiður, en hann
kom ekki fram, enda var hann þá í
varðhaldi á Bessastöðum.
Hinn 9. maí 1684 útnefndi Sigurð-
ur Björnsson lögmaður tylftardóm
að Kjalardal og skyldu þeir menn
sanna sína hyggju með með eiði,
hvort heldur Jón Hreggviðsson væri
sekur eða ósekur í dauða Sigurðar
Snorrasonar og var sú hljóðan hans,
„að þeir hyggi Jón Hreggviðsson
sekan í dauða Sigurðar heit. Snorra-
sonar, og ei hyggi þeir annað sann-
ara fyrir guði eftir sinni samvisku".
Mál Jóns kom síðan fyrir lögréttu á
Alþingi sumarið 1684, en þá var
hann strokinn af landi burt.
Jón hafði verið fluttur að Kjalardal
til þess að vera viðstaddur eiðsvarn-
inguna. Nóttina eftir að hann var
aftur kominn að Bessastöðum
strauk hann úr fangelsinu. Leitaði
hann norður land og þar komst
hann í hollenska fiskiduggu og með
henni til Hollands.
í máli Jóns féll dómur á Alþingi og
varð niðurstaða lögþingsdómsins á
þessa leið: „Þar fyrir að þessu máli
svo undirréttuðu og eftir því frek-
asta prófi að bevísingum, sem feng-
ist hafa, rannsökuðu, ásamt því sem
af trúverðugum mönnum auglýsist
um margvíslega vonda og illmann-
lega kynning hérnefnds Jóns Hregg-
viðssonar, er samþykkilegur dómur
og ályktun lögmanna og lögréttu-
manna, að heilags anda náð tilkall-
aðri, að téður Jón Hreggviðsson sé
sannprófaður banamaður og morð-
ingi Sigurðar heit. Snorrasonar og
þess vegna líflaus og ófriðhelgur
hvar sem hittast kann, utan lands
eða inna, og þó svo sé hann kunni
einhvers staðar í þessu landi að
leynast, og menn geti ei að hættu-
lausu hann til fanga tekið, þá skuli
hann hverjum manni óhelgur og