Tíminn - 06.03.1993, Blaðsíða 10

18Tíminn Laugardagur 6. mars 1993
Minnimáttarkenndar gætir enn mjög í „þjóöarsál“ bandarískra blökkumanna, enda þótt ófáir úr þeirra rööum séu nú í efstu þrepum mannviröingastigans, eins og t.d. Colin
Poweil, yfirhershöföingi Bandaríkjahers.
Dagur
Þorleifsson
skrifar
John Amos I hlutverki Kinte.
Roots sögð vera skáldskapur einn:
„Kim Philby
bókmenntanna"
Margir kannast við bókina Roots (Rætur), eftir bandarískan rit-
höfund, Alex Haley, og líklega enn betur við sjónvarpsþætti sem
eftir bókinni voru gerðir. Segir þar frá manni, Kúnta Kinte að
nafni, ættuðum frá svæði því sem nú er Afríkuríkið Gambía, og
afkomendum hans í Bandaríkjunum. Hélt Haley, sem var meðal
mest metnu rithöfunda Bandaríkjanna á þessari öld, því fram
að hann væri sjálfur einn afkomenda söguhetju sinnar. (Næst-
frægasta bók hans er sjálfsævisaga Malcolms X, sem kom út
1965.)
Roots er í skáldsöguformi, en Haley
hélt því fram aö bókin væri í raun og
veru frásögn af atburðum, sem gerst
hefðu. Kvaðst hann hafa skrifað bók-
ina að undangengnum margra ára
rannsóknum í Bandaríkjunum og
Afríku. Hefði sér með rannsóknun-
um tekist að komast að raun um, að
þrælakaupmenn frá Norður-Ameríku
hefðu rænt Kúnta Kinte í átthögum
hans, flutt hann á þrælaskipi vestur
um haf og selt hann piantekrueig-
anda í Virginíu. Þar hefði Kúnta
Kinte verið nefndur Toby. Dóttir
hans að nafni Kizzy væri formóðir
Haleys sjálfs. Þann hluta ættarsögu
þessarar, sem gerst hefði í Ameríku,
kvaðst Haley hafa bæði úr rituðum
heimildum og frásögnum skyldfólks
síns.
Trójuborg ættfræð-
innar
Um meintar niðurstöður rannsókna
Haleys, sem fram komu í Roots, hef-
ur verið sagt að með þeim hafi ætt-
fræðin unnið afrek hliðstætt því er
fomleifafræðin vann með uppgötvun
Trójuborgar.
Frá því að Uncle Tom’s Cabin (Kofi
Tómasar frænda) eftir Harriet Beec-
her Stowe kom út 1852 hefur líklega
engin bók um blökkumenn sem
þræla vakið svo mikla athygli sem
þessi, né heldur meiri samúð hvítra
manna með blökkumönnum. (Abra-
ham Lincoln sagöi eitt sinn við Sto-
we að hún hefði komið bandaríska
borgarastríðinu af stað, og mun þá
hafa átt við að bók hennar hefði vak-
ið með Norðurríkjamönnum slíkan
hugsjónaeldmóð að þeir hefðu orðið
reiðubúnir eða óðfúsir að fara í stríð
við landa sína sunnanlands til að
ffelsa svörtu þrælana.)
Raunar var flestra mál að hvað gæði
snerti væri ólíku saman að jafna, þar
sem væru bækur þessara tveggja rit-
höfunda. Kofi Tómasar frænda er
skáldsaga og að mati bókmennta-
manna nú á tímum fjarri því að vera
af merkilegra taginu sem slík. Harri-
et Beecher Stowe var millistéttarhús-
móðir frá Nýja Englandi og þekkti af
eigin reynd lítt til blökkumanna og
þrælahalds.
Roots var hinsvegar talin vera gott
bókmenntaverk og sönn frásögn.
Haley var þegar löngu áður en þessi
sú frægasta af bókum hans kom út
kominn í mikið álit sem rithöfundur.
Sjálfur var hann og blökkumaður og
mátti því ætla að hann hefði sæmi-
legan skilning á efni því er fjallað er
um í Roots.
130 milljónir
áhorfenda
Roots náði óhemju vinsældum og
sama er að segja um sjónvarpsþætt-
ina sem eftir bókinni voru gerðir.
Fyrstu 18 mánuðina eftir að bókin
kom út 1976 seldust af henni 1,5
milljónir eintaka. í Bandaríkjunum
horfðu um 130 millj. manna á sjón-
varpsþættina, sem var met. Bæði bók
og sjónvarpsþættir náðu og miklum
vinsældum utan Bandaríkjanna,
a.m.k. í Vestur-Evrópu.
Margra mál er að fátt sé sálarlífi
þjóða eða þjóðarbrota verra en að
vera án sögu. Bandarískum blökku-
mönnum hefur fundist að þannig
væri því farið með þá og það hefúr átt
drjúgan hlut að minnimáttarkennd
er mjög gætir hjá þeim. Með Roots
töldu þeir að þó nokkuð hefði verið
úr því bætt og hylltu höfundinn í
samræmi við það. Hann hafði með
Roots vakið athygli á blökkumönn-
um og ekki einungis þrælkuninni á
þeim, heldur og menningu þeirra í
Afríku og aukið þar með virðingu
þeirra. Hvítir Bandaríkjamenn og
Vestur- Evrópumenn, haldnir sam-
viskubiti út af þrælkuninni á blökku-
mönnum á þeim forsendum að þetta
hafi allt verið hvítum mönnum að
kenna, samfögnuðu blökkumönnum
og hylltu Haiey og Roots ekki síður
en þeir. Ættfræði var um þær mund-
ir að komast í tísku í Bandaríkjunum
og út frá því þótti mörgum að Haley
hefði unnið merkt og þarft verk með
því að sýna fram á að svartir Banda-
ríkjamenn gætu rakið ættir sínar til
Afríku eins og hvítir landar þeirra til
Evrópu, þótt miklu erfiðara væri fyr-
ir blökkumenn, vegna skorts á rituö-
um heimildum.
Roots varð Haley úti um Pulitzer-
verðlaun, auð fjár og virðingu meðal
háskólamanna af ýmsu tagi, ættfræð-
inga, sagnfræðinga o.s.frv. Hann varð
nánast sagnahetja í augum margra,
hvftra sem svartra. Sú hetjuímynd
spratt sumpart af því að hann kvaðst
hafa lagt á sig allnokkrar mannraun-
ir við undirbúning bókarinnar. Þann-
ig hefði hann dvalið tíu nætur, í
stuttbuxum einum fata, í lestinni á
vöruflutningaskipinu African Star á
leið frá Afríku til Flórída, til að geta
gert sér grein fyrir hvemig fólkinu í
þrælalestunum hefði liðið á leiðinni
yfir Atlantshafið.
Toby var ekki Kinte
En nú er um þetta komið heldur bet-
ur annað hljóð í strokkinn. Haft er
nú fyrir satt að sumt í bókinni, sem
er 587 síður, hafi Haley tekið lítt
breytt upp úr bók annars rithöfund-
ar. Og meginfrásögnina í Roots,
meinta sögu ættar Haleys meira en
tvær aidir aftur í tímann, hafi hann
einfaldlega skáldað upp.
Gmnsemdir um að hér væri ekki
allt með felldu komu raunar fram
þegar eftir að bókin kom út. Þannig
þótti ýmsum fljótlega sýnt að Haley
hafði tekið allmikið efni í bók sína
upp úr skáldsögu um þrælahald, er
komið hafði út 1967, eftir rithöfund
að nafni Harold Courlander. Úr því
urðu málaferli er lauk með einskonar
dómssátt og allháum skaðabótum
sem Haley varð að greiða Courlander.
Ýmsir fræði- og blaðamenn ympr-
uðu þá þegar eða skömmu síðar á því
að fullmikið væri sagt með því að
auglýsa Roots sem „non-fiction“
(eins og útgefandi Hale!,r Double-
day, gerði). Þannig komust tveir
þekktir ættfræðingar bandarískir,
Gary og Elizabeth Shown Mills, að
þeirri niðurstöðu eftir að hafa kann-
að heimildir í skjalasöfnum í Virgin-
íu, Norður-Karólínu og Maryland,
sem Haley kvaðst hafa stuðst við, að
„182 síður og 39 kaflar, sem fjalla um
forfeður og formæður Haleys í Virg-
iníu, hefðu ekki við neinar stað-
reyndir að styðjast." Ættfræðingar
þessir segjast í skjalasöfnunum hafa
komist að raun um að þrællinn Toby
geti ekki verið forfaðir Haleys, eins
og segir í Roots, þar eð í skjölum
komi fram að hann hafi verið látinn
átta árum áður en Kizzy, dóttir hans
og formóðir Haleys samkvæmt Ro-
ots, var í þennan heim borin. (Haley
sagði Kizzy fædda 1790.) Enn alvar-
legra fyrir orðstír Haleys er að ætt-
fræðingarnir Mills telja á grundvelli
rannsókna sinna útilokað að Toby
hafi verið sami maður og Kúnta
Kinte, þar eð af skjölum sé ljóst að sá
fyrmefndi hafi verið í Norður-Amer-
íku þegar árið 1762, eða fimm ámm
áður en Kúnta Kinte var þangað