Tíminn - 07.02.1996, Blaðsíða 5
Miðvikudagur 7. febrúar 1996
w* VFV
5
Meginstaðreyndir
íslandssögunnar
Einar Laxness: íslandssaga a-ö. I- III. Al-
fræ&i Vöku-Helgafells. Reykjavík 1995.
Titill þessa pistils er tekinn úr
inngangsoröum útgefandans
Ólafs Ragnarssonar aö verki Ein-
ars Laxness, sem nú er gefið út í
heild í annaö sinn, aukið og
endurbaett. Verkið kom fyrst út
á árunum 1974 og 1977, í
tveimur bindum í Alfræði
Menningarsjóðs. Fyrra bindið
var gefið út aftur 1987. Grein-
arnar voru 530 og bætt viö 20-
30 í útgáfu fyrra bindis 1987.
Þessi nýja útgáfa er fyllri fyrri
géröum, uppflettiorðin eru nú
„um 600" auk tilvísunarorða,
ýmsar greinar eru endursamdar
og miðar höfundur endurskoð-
unina við áriö 1984, þ.e. í grein-
um sem fyllri heimildir hafa
komið fram frá fyrri gerö. Heim-
ildir höfundar eru fyrst og
fremst íslensk rit. Höfundur
ákvað sér vissan ramma í fyrstu
gerð ritsins, svo sem útilokun
persónusögu, enda hefði það
verið ógerlegt vegna þeirrar
stærðar sem ritinu var mörkuö.
Ritið er mótað sem alfræðirit í
ísiandssögu, uppflettiorðin vísa
til stofnana, atburða, atvinnu-
sögu, pólitískrar sögu flokka og
félaga og atburða og annarra
efna, sem telja má til meginstað-
reynda íslandssögunnar.
Það sem nefnist meginstað-
reyndir er breytingum háð, end-
anleg útlistun svonefndra stað-
reynda breytist við upplýsingar
og endurskoðun heimilda.
Breytingarnar fara nokkuð eftir
magni heimilda. Heimildir um
fyrri aldir í íslandssögu eru mun
takmarkaðri en heimildir um
síðustu aldir, hvað þá þá öld
sem enn lifir. Einhver hefur
BÆKUR
SIGLAUGUR BRVNLEIFSSON
skrifað: „Sagan er rannsókn á
sönnunum". Sannanirnar eru
skráðar, þótt fornleifafræðin
veiti upplýsingar, verður að
túlka þær. Þaö kemur í hlut túlk-
andans. Skráðar heimildir eru
fastari fyrir, ef svo mætti segja.
í þessu viðamikla riti þræðir
höfundurinn skráðar heimildir
um meginþætti íslandssögunn-
ar, eftir þeirri þekkingu þeirra
sem hann hefur aflað sér á löng-
um starfsferli. Hann hefur unn-
ið að ritinu í þrjá áratugi, endur-
skoðað og endurritað. Auk þess
hefur hann aukið þessa útgáfu
eins og áður segir 50-70 nýjum
uppflettigreinum auk aukins
magns tilvísana í uppflettihlut-
ann. Heimildaskrár fylgja hverju
bindi um heimildarit sem höf-
undur hefur stuðst við í greina-
skrifum. í lokabindi er nafna-
skrá, sem spannar öll bindin,
nöfn á mönnum og stööum.
Mikið myndefni og hagskrár
fylgja í texta.
Enginn, sem athugar þessi
þrjú bindi, getur dregið í efa
gagnsemi þessa verks Einars Lax-
ness. Ritið er mjög þarft upplýs-
ingarit, uppflettirit eða alfræði
íslandssögunnar. Þörfin fyrir rit-
ið er mjög brýn, ekki síst fyrir
kennara og nemendur þessara
fræða, blaðamenn og allan al-
menning. Ástæöan er sú að þótt
ágæt rit hafi verið samin í ís-
landssögu — ekki síst „Saga ís-
lendinga" sem skráð var af Páli
Eggert Ólasyni, Þorkeli Jóhann-
essyni og fleirum, en þeirri rit-
röð varð ekki lokið; rit Jóns Jó-
Einar Laxness.
hannessonar um miðaldatíma-
bilið og „Saga íslands" sem Hið
íslenska bókmenntafélag og
Sögufélagið gefa út — þá skortir
nothæfa íslandssögu til kennslu
og almennrar notkunar í hand-
hægu og knöppu formi. Það er
ekki þar með sagt að lítið hafi
verið skrifað um sögu Islendinga
á síðari hluta þessarar aldar, en
mikið af þeim fræðum er lítt
nothæft af hlutdrægnisástæðum
og ánetjun höfunda til skrifa
samkvæmt söguskoðun ákveð-
innar hugmyndafræði í sagn-
fræði, 'sem nú er góðu heilli
dauð og grafin víðast hvar,
nema ef vera skyldi hér á landi.
Af þessum ástæðum er vandað
og áreiðanlegt uppflettirit í ís-
landssögu nauðsyn.
Þegar fyrsta gerð þessa rits
kom út, hlaut það mjög lofs-
verða umfjöllun, ekki síst frá
Jóni Helgasyni við Árnastofnun
í Kaupmannahöfn, en hann átt-
aði sig manna best á þýðingu
ritsins og einnig á því starfi og
eljusemi sem lá aö baki þessu
þarfa riti. Nú er ritið enn fyllra
og eins og áður segir er nauðsyn
þess mun brýnni en þegar fyrsta
gerðin kom út fyrir rúmum
tveimur áratugum.
Höfundur getur þess í formála
að Hannes Pétursson skáld hafi
verið sér til ráðuneytis og átt
mikinn þátt í því að „koma verk-
inu í bókarform" á sínum tíma.
Agætir sinfóníutónleikar
Tölfróðir menn reiknuðu út að
sennilega hafi meðalaldur tónverka
á hljómleikum Sinfóníuhljómsveit-
ar íslands aldrei verið lægri en 1.
febrúar: RÚN fyrir hljómsveit eftir
Áskel Másson (1994), frumflutning-
ur; flautukonsert Caris Nielsen
(1926); og 5. sinfónía Sjostakóvitsj
(1937) — meðalaldur semsagt frá
árinu 1952, eða 44 ár.
Stjórnandi var líka ungur, ekki
síður en verkin, breskur Kínverji að
nafni En Shao (f. 1954), og stjórn-
aði af geysilegum þrótti, kunnáttu
og öryggi.
RÚN eftir Áskel Másson hefst og
lýkur með sóló í bassaklarinettu
sem Kjartan Óskarsson tók fagur-
lega, en annars er verkið knúið
áfram af hröðum klifandi tónum,
líkustum vélarhljóði. Einn eða tveir
höfðu fengið nóg af nútímatónlist
þegar þessu 10-mínútna verki lauk
og létu sig hverfa, en flestum líkaði
það heldur vel, jiví það er litríkt og
áheyrilegt. Áskell er meðal vorra al-
sprækustu tónskálda um þessar
mundir.
í tónleikaskrá kemur fram að tón-
list Carls Nielsen (1865-1931) hlaut
ekki almenna viðurkenningu fyrr
en á sjöunda áratug þessarar aldar,
og að Leonard Bernstein hafi vakið
athygli á hinum ágæta Dana árið
1965. Nú þykja sum verka hans í
fremstu röö hvert á sínu sviði, ekki
síst blásarakvintettinn frá 1922. Ni-
elsen ætlaði að semja einleikskons-
ert fyrir hvern hinna fimm félaga í
Blásarakvintett Kaupmannahafnar,
en kláraði ekki nema flautukonsert
(1926) og klarinettukonsert (1928).
Nú lék Hallfríður Ólafsdóttir einleik
í flautukonsertnum — ætli jjetta
hafi ekki verið frumflutningur hér á
landi? Konsertinn er víst mjög snú-
inn í flutningi, en ekki virtist Hall-
fríöi verða mikið fyrir því. Illu heilli
er flautan eitt þeirra hljóðfæra sem
ekki heyrast vel þangað sem undir-
ritaður hefur sæti í Háskólabíói,
þannig að sitthvað í leik Hallfríðar
Höf. hefur vart getað notið aö-
stoðar heppilegri aðila, því að
næmi Hannesar fyrir máli og
sagnfræðum er alkunn.
Sexhundruð uppflettiorð
greina, sem eru margar endur-
skrifaðar og endurskoðaðar, eru
að grunni mótaðar á viðhorfum
sem eru í fullu gildi, en athuga
ber að hér gildir sú ályktun Esp-
ólíns í lokakafla Árbókanna: „er
frásagnir verðr því vandara at
semja hverjum fyrir sik, sem
nær er því er yfir stendr, ok
færra gjörkunnugt, þá verðr
allra vandast þegar fjölbreytni
eykst jafnan á öllum hlutum..."
Hér er átt við atburöi tuttugustu
aldar og þau breyttu viðhorf til
forsendna margvíslegra atburöa
heimssögunnar og áhrifa þeirra
hér á landi. Þrátt fýrir nálægð
„þess er yfir stendur" þá verður
ekki undan því skorast að skrá
samtímaþætti eftir bestu vitund
og heimildum, eins og höfund-
ur hefur leitast við að gera.
Hann hefur sett saman greinarit,
sem er nú örugg heimild svo
langt sem hugtakið „örugg
heimild" nær og sem er markað
skilningi á réttum hlutföllum
heföbundins mats á þýöingu
meginatriðanna.
Útgáfa ritsins er vönduð og
lofar góöu framhaldi nýs flokks
„alþýðlegra fræðirita sem hlotið
hefur nafnið Alfræði Vöku-
Helgafells" (inngangur útgef-
andans). Undirrituðum finnst
hér einu orði ofaukið í góöum
texta, sem er orðið „alþýðlegur",
því mætti sleppa og helst hinni
loðmullulegu notkun þess í um-
sögnum og fjöllun um fræðirit
almennt. Þetta orð í sambandi
við sæmilegar fræðibækur á sér
uppruna í óhreinni keldu, oftar
en ekki notað hugsunarlaust eöa
þá beinlínis í pólitískum til-
gangi. Þetta orð í þessu sam-
hengi er orðið að ákaflega leið-
inlegri klisju, sem menn skyldu
varast aö nota.
Sem sagt, mæla má eindregið
með þessu riti, efni og útgáfu og
ber að þakka höfundi og kostn-
aðarmanni þessarar bráðnauð-
synlegu bókar.
TÓNLIST
SIGURÐUR STEINÞÓRSSON
fór fyrir lítið. Sem var skaði, því
mikið orð fer af Hallfríði sem
flautuleikara. Einn kunnáttumaður
taldi þó að hún hefði „rómantíser-
að" konsertinn um of, en um slíkt
má alltaf deila. Á hinn bóginn segir
í skránni að flautan skapi fágaða
andstæðu við „hina hrjúfu og
klunnalegu básúnu", sem David Bo-
broff spilaði á, og þess vegna var
rétt að leggja áherslu á fágaðan leik
flautunnar.
Síðust var 5. sinfónía Dmitris Sjo-
stakóvitsj (1906-1975), eins af
stórjöfrum vorrar aldar meðal tón-
skálda. Stjórnandinn sýndi þá
kunnáttu og dirfsku að stjórna
þessu mikla og margslungna verki
blaðalaust og dró hvergi af sér.
Enda tókst flutningurinn hið besta.
Sjostakóvitsj átti sem kunnugt er í
ýmsum útistöðum við sovéska
framámenn og mátti stundum
krjúpa í duftið, en stundum orti
hann undir rós að bestu manna yf-
irsýn, þannig að valdsmenn áttuðu
sig ekki á jiví að hann var að sprok-
setja þá. Eða eins og segir í skránni:
„Verk hans spanna vítt svið mann-
legra tilfinninga og eru oft þver-
sagnakennd. Djúphyggni og léttúð
standa þar hliö við hliö og hjá Sjo-
stakóvitsj má oft merkja pólitískt
innihald og um leið samúð meö
þeim er hafa mátt þola ofsóknir og
aðrar hörmungar vegna stefnu
valdhafa." — Efnismikil tónlist. ■