Tíminn - 24.08.1996, Síða 4

STOFNAÐUR 1 7. MARS 1 91 7
Útgáfufélag: Tímamót hf.
Ritstjóri: Jón Kristjánsson
Ritstjórnarfulltrúi: Oddur Olafsson
Fréttastjóri: Birgir Cubmundsson
Ritstjórn og auglýsingar: Brautarholti 1, 105 Reykjavík
Sími: 56B1600
Símbréf: 55 16270
Pósthólf 5210, 125 Reykjavík
Setning og umbrot: Tæknideild Tímans
Mynda-, plötugerb/prentun: ísafoldarprentsmibja hf.
Mánabaráskrift 1700 kr. m/vsk. Verb í lausasölu 150 kr. m/vsk.
Valkostir vib
heilsugæslukerfiö?
Kjaradeila heilsugæslulækna virðist enn vera að harðna
ef eitthvað er og aðgerðir þær sem læknarnir grípa til í
þessari baráttu að verða fjölbreyttari. í gær bárust fréttir
af því að 19 sjúkrahúslæknar séu að íhuga uppsagnir úr
hlutastörfum sínum sem sjúkrahúslæknar, sem í raun er
hótun að skera alveg á þá takmörkuðu læknisþjónustu
sem þó er til staðar víða um land. Ljóst er orðið að þessi
kjaradeila er farin að valda mikilli röskun á allri heil-
brigðisþjónustu í landinu sem aftur hefur leitt til þess að
heilbrigðiskerfið hefur reynt að aðlaga sig breyttum að-
sætðum til þess að forða stórslysum. í kjölfar þessarar
deilu hljóta að koma upp spurningar sem varða verka-
skiptingu heilbrigðisstétta, t.d. milli hjúkrunarfærðinga
og lyfjafræðinga annars vegar og svo lækna eða heimilis-
lækna hins vegar. Hjúkrunarfræðingar hafa t.a.m. unnið
þrekvirki í læknisleysinu að undanförnu og tekið að sér
fjölda jaðarverka sem áður voru nær alfarið á starfssviði
lækna. Þá hafa sérfræöingar og sjálfstætt starfandi heim-
ilislæknar verið að störfum og sem betur fer hefur þess-
um aðilum ásamt þeim heilsugæslulæknum sem þó eru í
vinnu tekist að afstýra stórslysum í heilsugæslunni.
Á höfuðborgarsvæðinu hefur ástandið ekki verið eins
erfitt og það hefur verið víða úti á landi. Það stafar fyrst
og fremst af því að sérfræðingar eru flestir í Reykajvík og
því að uppbygging heilsugæslukerfisins hefur setið á hak-
anum, þar á meðan gífurleg áhersla hefur verið lögð á
uppbyggingu þess á landsbyggðinni.
Heilsugæslulæknar lögðu upp með það í fyrravor, þeg-
ar þeir sögðu upp störfum sínum, að þeir væru að hefja
krossferö til bjargar heilsugæslukerfinu. Málflutningur-
inn þá snerist ekki um launakjör læknanna, heldur um
uppbyggingu heilsugæslukerfisins sem slíks og skipulag
heilbrigðisþjónustunnar í landinu. Var m.a. bent á að
kerfi sem byggði á grunnheilsugæslu hjá heilsugæslu-
læknum væri þjóðfélaginu miklu ódýrara, öruggara, og
hagkvæmara, auk þess sem þjónusta við sjúklinga yrði
tryggð. Bentu margir á að til fyrirmyndar væri hvernig til
hefði tekist í stórhuga uppbyggingu þessa kerfis á lands-
byggðinni.
Samningaviðræður við heilsugæslulækna frá því þeir
sögðu upp störfum hafa að mestu leyti snúist um að
byggja upp og styrkja enn frekar þetta grunnkerfi í heil-
brigðisþjónustunni og eftir því sem best var vitað höfðu
læknar og stjórnvöld náð ákveðinni lendingu í því máli.
En nú er öldin önnur og nú er einmitt þessi sama
landsbyggð sem var svo stórhuga í uppbyggingu heilsu-
gæslukerfisins að súpa seyðið af henni því grunnþjónust-
an er ekki í boði lengur og menn eru farnir að spyrja
grundvallarspurninga um gildi heilsugæslukerfisins sem
slíks samfara því að traust manna á því hefur brostið.
Uppsagnirnar — krossferð heilsugæslulæknanna — sem
átti að bjarga og upphefja heilsugæslukerfið sem horn-
stein íslenskrar heilsugæslu hefur nú snúist upp í and-
stæðu sína og er farin að stórskaða kerfið sjálft.
Hér verður ekki lagt mat á það hvor deiluaðilanna hef-
ur í þessu sýnt meiri óbilgirni, þó yfirlit yfir tekjur heilsu-
gæslulækna sem birst hafa í fjölmiðlum sýni að þar fer
ekki starfsstétt sem er á vonarvöl. Hitt er ljóst að deiluað-
ilar þurfa að fara hugsa til þess að ef deila þessi dregst enn
á langinn gæti hún hæglega framkallað varanlegar
grundvallarbreytingar í uppbyggingu heilbrigðisþjónust-
unnar. Það í sjálfu sér þarf ekki að vera slæmt mál.
Laugardagur 24. ágúst 1996
Oddur Ólafsson:
/ /
A einhver Island?
Landamerkjaþrætur eru jafngamlar íslandsögunni
og hafa magnast í aldanna rás heldur en hitt. Aldrei
hefur verið til heilstæð löggjöf um eignarhald á
landgæðum eða auðlindum og enn í dag er hart deilt
um hverjir eigi að ráðskast með hálendið eins og það
leggur sig og íslandsmið sem eru víðáttumeiri en
nokkru sinni fyrr.
Þrátt fyrir að aldrei er hægt að fá úr því skorið svo
óyggjandi sé hver á land og nýtingarrétt auðlinda
hafa ávallt einhverjar reglur verið í gildi um eignar-
hald og landsréttindi. Landnámsmenn, sem farið
var að þrengja að í Noregi og norrænum byggðum á
Bretlandseyjum, settu sér fljótlega reglur um land-
nám á íslandi. Karlar helguðu sér land með eldi og
konur leiddu kvígu um staðfestu sína. Þessar athafn-
ir hafa líklega haft meira trúarlegt og táknrænt gildi
fremur en að þær styddust við landslög sem voru
heldur laus í reipunum á landnámsöld.
Land numið
einberri hótfyndni eru kallaðir sameign þjóðar-
innar í lagabálknum sem er afsal fiskveiðiréttinda
þjóðarinnar í hendur greifadæma sjávarútvegsins.
Deilurnar um hver á hálendið eru dæmigerðar
um hvernig íslendingar kífa gegnum aldirnar um
landareign og landamerki og fá aldrei neinn botn
í.
Hvort hreppsnefndin í Svínavatnshreppi eða
Ferðafélag íslands á að byggja eitthvert hrófatild-
ur á Hveravöllum, sem kallað er aðstaða fyrir
ferðamenn, velkist á milli stofnana og ráðuneyta
án niðurstööu. En hálendið er svo hörmulega eig-
endalaust eða í eigu svo margra að þar ríkir að
sönnu eignarhaldskaos.
Einhver hundruð íveruhúsa hafa verið reist á
eyiðmörkinni blautu og köldu, sem kölluð er há-
lendi íslands og er um þriðjungur landsins, án
heimilda nokkurs eigenda eða yfirvalda. En ein-
hverjir eiga samt sæluhúsin eða skúrana, en allt
mun það óskráð í þingmálabækur eins og geta má
nærri.
Fyrstu landnámsmennirnir köstuðu eign sinni á
mikil landssvæði og úthlutuðu síðan stórum og smá-
um skikum til vina og vandamanna eða til dugnað-
armanna sem höfðingjarnir vildu hafa í námunda
við sig og halda
vinfengi við. Svo
var alltaf hægt að
berjast til landa ef
svo bar undir eða
að ná landi með
klækjum.
En snemma
kom upp að fólk
sem eignaðist
land vildi tryggja
eign sína með
g j ö r n i n g i .
Skemmtileg er
sagan um kerl-
inguna, frænku
Ingólfs Arnarson-
ar, sem þáði
Rosmhvalanes úr
landnámi höfðingjans. Þegar hún
tók við eigninni rétti hún frænda
sínum heklu góða, sem var ein-
hvers konar vaðmálsskikkja, og
sagðist vilja kalla eignaskiptin ,
kaup en ekki gjöf. Þegar Ingólfur timans
tók við flíkinni jafngilti það afsali ✓
og þinglýsingu og kerlingin klóka 1*3 S
var óumdeilanlega réttur eigandi
að Reykjanesinu.
Lærdómur og tilfinningar
Nú deila menn af miklum lærdómi og enn
meiri tilfinn-
ingasemi um
hver á að græða
á ferðamönn-
um á Hveravöll-
um. Þar kemur
til álita hve
langt Svína-
vatnshreppur í
Húnaþingi nær
langt suður.
Ferðafélagið
byggir sínar
landakröfur á
hefð sem stafar
af sæluhúsi sem
félagið reisti
fyrr á öldinni.
En hve langt
inn til landsins ná hreppar og
hvar eru landamerki bújarða sem
ná inn á öræfi. Einhver pappír
mun fyrir því að landamerki
Reykjahlíðar við Mývatn séu í
norðurhlíðum Vatnajökuls í
suðri. Familían í Reykjahlíð á
sem sagt allt Odáðahraun,
Herðubreið, Ösku og allt klabbið,
sem mun nálgast að vera tíundi
hluti flatarmáls íslands. Þetta eru
Stórlandeigendur
Land erfðist og deildist niður. Kaþólska kirkjan
eignaðist mikil lönd og hlunnindi og síðar sló kóng-
ur eign sinni á allar hennar eigur og þá tóku við
embættismenn og höfðingjar að ná undir sig kon-
ungseignum og voru umboðsmenn krúnunnar
gjarnan þar fremstir í flokki. Kirkja mótmælenda fór
aftur að sækja í sig veðrið að eignast lönd og hlunn-
indi handa þjónum sínum
og varð vel ágengt lengi vel.
Á síðari og bestu tímum hefur gengið takbærilega
að ná hlunnindum undan kirkjujörðunum og eru
þau nú komin í góðra og snjallra manna hendur. Þá
á ríkið jarðir hér og hvar og lætur af hendi fyrir lítið
í leiguafgjöldum eða sölu.
Kaupslagað meb ísland
Landamerkjadeilur eru viðvarandi og hin merki-
legustu plögg dregin fram í dagsljósið til að sanna og
afsanna eingarhald á landi og rétti til að nýta hlunn-
indi. Kaupslagað er með lönd og náttúrugæði og
enginn dregur í efa að það sé heilagur réttur landeig-
endaaðals að eiga lönd og vötn og allt sem í þeim
hrærist.
En hvernig eignarrétturinn er fenginn er best að
fara ekki náið út í, en altént hefur hann afi eða lang-
afi sem var lengur hreppstjóri en elstu menn muna
útbúið fínustu plögg um óumdeilanlegan eignarrétt
familíunar á erföagóssinu.
Að hinu leytinu er deginum ljósara hvernig fyrir-
tæki og fjölskyldur eignuðust fiskinn í sjónum út að
ystu auðlindalögsögu. Alþingi gaf nokkrum af bestu
sonum og dætrum þjóðarinnar fiskislóðina og nú er
hún seld og keypt eins og lönd og vötn og sá fiskur
sem í þeim lepur strauma.
Afsal réttinda
Nú er uppi kurr í þjóöfélaginu vegna eignaskipt-
ingar á landi og eignarhaldi á fiskstofnum, sem af
fínir pappírar og trúverðugir.
Sagnir eru um að Reykhlíðingar hafi gert kröfu
um að landamerki þeirra í suðri yröu í miðjum
suðurhlíðum Vatnajökuls og þá fór þeim í Suður-
sveitinni ekki að verða um sel. í móðuharðindum
og bólusóttinni sem eftir fylgdi fyrir um 200 árum
hrundi um fimmtungur landsmanna og breyting-
ar á eignum og erfðum voru gífurlegar, ekki síður
en þegar kirkjur, kóngar og höfðingjar létu greip-
ar sópa og umbreyttu öllum eignahlutföllum í
landinu á skömmum tíma.
Réttbornir erfingjar?
En þrátt fyrir öll umbrot og breytingar standa
landeigendur á rétti sínum og eignum eins og
hundar á roði og láta eins og að þeir séu réttborn-
ir erfingjar í gegnum rúmlega 11 alda byggð til
landa sem Ingólfur, Helgi magri, Þórólfur mostra-
skeggur og Geirmundur heljarskinn úthlutuðu
eða seldu forfeðrum þeirra.
Og nú er farið að rífast um hvar má taka möl og
gjall, virkja vötn og leggja flutningslínur, svo ekki
sé talað um hvar má aka og hvar byggja upp ferða-
mannaþjónustu. Eigendaleysi eða meintur eigna-
réttur stendur öllum svona framkvæmdum fyrir
þrifum og gerir það áreiðanlega lengi enn.
En hvers vegna má landið ekki eiga sig sjálft.
Hvers vegna þarf aö þinglýsa hverjum lófastórum
bletti sem löglegri eign einhvers? Hvers vegna eru
mörk sveitarfélaga almannahagsmunum fjarri og
hvers vegna á aðeins lítill hluti þjóöarinnar land-
ið sem hún byggir öll?
Það er tímabært aö Alþingi fari að mynda sér
skoðun á einhveri umgjörð um lagasetningu um
eignarhald á landi og hver er réttur þjóðarinnar
allrar til að njóta guðsgjafanna sem aflientar hafa
verib fáum útvöldum.
Spurningin um hver á ísland hefur verið viðruð
um sinn án nokkurs árangurs. En snúa má spurn-
ingunni við og spyrja: Á einhver ísland?