Lesbók Morgunblaðsins - 09.06.2007, Blaðsíða 4

4 LAUGARDAGUR 9. JÚNÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Öldu Björk Valdimarsdóttur
alda@hi.is
N
ý andlitsmynd af ensku
skáldkonunni Jane
Austen (1775-1817)
hefur valdið miklum
úlfaþyt í fjölmiðlum
undanfarið en breska
útgáfufyrirtækið Wor-
dsworth ákvað að lag-
færa andlit hennar, gefa henni bleikan kinnalit,
lengja hárið og fjarlægja kollhúfuna sem prýtt
hefur allar myndir af henni fram að þessu, allt í
tilefni af endurminningum (A Memoir of Jane
Austen by Her Nephew) frænda skáldkon-
unnar, J.E. Austen-Leigh, sem fyrst komu út
1870, en hafa nú verið endurútgefnar. Helen
Trayler talar fyrir hönd útgáfufyrirtækisins og
segir Austen „ekki hafa verið mikið fyrir aug-
að. Hún var mjög, mjög venjuleg. Jane Austen
leit ekki vel út. Hún er læsilegur höfundur sem
veitir mikinn innblástur, en að setja andlit
hennar á kápuna myndi ekki vekja mikinn inn-
blástur. Það væri fremur fráhrindandi.“ Tray-
ler bætir við að eftir breytinguna líti Austen
„frábærlega út, eins og hún sé að ganga út af
snyrtistofu“. Margir eru ósáttir við þessa til-
raun útgáfufyrirtækisins og Trayler hefur ver-
ið gagnrýnd harðlega fyrir orð sín. Á netinu
segja lesendur að innihaldið skipti máli, nú sé
verið að gera barbídúkku úr skáldkonunni, og
að innri fegurð hennar skipti máli, ekki útlitið.
Sumir segjast ekki ætla að kaupa bókina.
Blaðamaður Boston Globe hæðist að hug-
myndinni og segist vona að þetta leiði til þess
að varirnar á Charlotte Brontë verði fylltar
með Botox og að Emily Dickinson komist í nef-
aðgerð.
Umræðan vekur upp margar spurningar um
stöðu listarinnar í ímyndarsamfélögum nú-
tímans. Skiptir útlit rithöfunda t.d. máli þegar
breyta á hugverkum þeirra í söluvöru? Tilraun
Wordsworth-útgáfunnar snýst t.d. ekkert um
að leita að hinu sanna andliti Austen, því að
Trayler viðurkennir fúslega að þetta sé gert
með það í huga að selja fleiri eintök af end-
urminningunum. Umfjöllunin á netinu varpar
kannski ekki síður ljósi á þá markaðslegu van-
kanta sem ímynd Jane Austen hefur, þ.e. að yf-
irleitt er gert ráð fyrir því að hún hafi verið
fremur ófríð. Það sem kemur þó ekki fram í
allri umræðunni um tengsl ímyndar og hálistar
er að myndin sem Wordsworth-útgáfufyr-
irtækið ákvað að lagfæra er sjálf fríkkuð and-
litsmynd frá Viktoríutímabilinu, eflaust vegna
þess að 19. aldar útgefendum þótti eina andlits-
myndin sem varðveittist af Jane Austen of ljót
til að hægt væri að nota hana í útgáfum þess.
Cassandra Austen, eldri systir Jane og besti
vinur hennar, gerði vatnslitaskissu af skáld-
konunni líklegast á árunum í kringum 1810 og
er þessi mynd sú eina sem til er af henni, fyrir
utan vatnslitaskissu sem Cassandra málaði þar
sem Jane situr utandyra á heitum degi með
hattinn sinn óbundinn, en á þeirri mynd snýr
skáldkonan baki í áhorfendur. Andlitsmynd
Cassöndru gefur vissa hugmynd um útlit Jane
en þó voru margir ættingjar þeirra systra
óánægðir með skissuna og sögðu hana ekki
fanga svipinn. Frænka skáldkonunnar, Anna
Austen, sagði hana þannig vera „grimmilega
ólíka henni“.
Kannski engin fegurðardís?
Mynd Cassöndru hangir nú í National Portrait
Gallery í Lundúnum og af henni má merkja að
Jane Austen var lík föður sínum og bræðrum,
en atvinnumálarar máluðu margar myndir af
þeim. Líklegt þykir að Cassandra hafi rissað
upp nokkrar myndir af systur sinni, og sú stað-
reynd að þessi mynd varðveittist gefur til
kynna að þær systur hafi verið tiltölulega
ánægðar með hana. Sumir vilja þó meina að
myndin hafi verið ókláruð.
Þegar Austen „kom út“ í samfélagið (þ.e. fór
að stunda samkvæmislífið) haustið 1792, rétt
áður en hún varð 17 ára gömul, var það mál
manna að hún væri kannski engin fegurðardís,
en hún þótti lagleg stúlka. Hún var hávaxin og
grönn, góður dansari, með náttúrulega hrokk-
ið, brúnt hár. Augun voru skörp og hnotubrún,
hún var ljósbrún á hörund, kringluleit, með lít-
ið en vel lagað nef. Sumir halda því þó fram að
nef hennar hafi verið hvasst. Frændi hennar
James Edward segir að fótatak hennar hafi
verið létt og ákveðið og að hún hafi geislað af
heilbrigði og fjöri. Vinur fjölskyldunnar, einn
af sonum Fowle, sem var vinur föður Jane, en
drengir hans léku sér við Austen-börnin þegar
þau voru lítil, sagði að hún hefði verið mjög fal-
leg: „Hún var vissulega falleg, björt og mikill
litur í andliti hennar – hún var eins og dúkka –
nei, þannig er henni ekki rétt lýst því svipur
hennar var svo tjáningarríkur – hún var eins
og barn – mjög líflegt barn með gott skop-
skyn.“
Frænka hennar, Mary Mitford, var ekki eins
hrifin og sagði Jane vera með svipbrigðalaust
pókerandlit og hvassa andlitsdrætti. Jane var
samkvæmt frænku sinni smámunasöm og fá-
lát. Sumir telja ástæðuna fyrir þessum um-
mælum frú Mitford hafa verið þá að hún átti
feita og fremur ófríða stelpu. Frú Mitford
bætti um betur því að eitt sinn sá hún Jane
Austen á balli og lýsti henni sem einu „falleg-
asta, kjánalegasta og áhrifagjarnasta fiðrildi
sem hún hefði nokkru sinni séð vera á hött-
unum eftir eiginmanni“.
Mynd fyrir viktoríanska lesendur
Þegar James Edward Austen-Leigh skrifaði
bókina A Memoir of Jane Austen by Her Nep-
hew um frænku sína, vissi hann að lesendur
myndu vilja vita hvernig Jane Austen leit út.
Systir hans Anna réð honum frá því að nota
skissu Cassöndru því hún þótti ekki vera nægi-
lega góð. Fjölskyldunni þótti vandræðalegt að
eiga ekki mynd sem var máluð af atvinnumanni
og Austen-Leigh ákvað því að endurvinna
skissu Cassöndru fyrir bók sína auk þess sem
hann lét búa til skurðristu af nýju myndinni
sem prentað var eftir. Í báðum þessum út-
gáfum er andlitsfallið gert mildara og marg-
brotnara, hlutföllin eru betri og búinn er til
bakgrunnur sem ekki er að finna á mynd Cas-
söndru. Myndinni var ætlað að heilla vikt-
oríanska lesendur, en athyglisvert er að á ann-
arri myndinni er Austen með giftingarhring á
fingri, en hún giftist aldrei. Þessar myndir eru
gjarnan notaðar nú til dags í stað skissu Cas-
söndru og farið er eftir þeim í nýjustu útgáf-
unni frá Wordsworth-fyrirtækinu.
Nágranni Jane Austen, sem sagði hana hafa
haft glæsilegan litarhátt og tindrandi glaðleg,
gáfuleg og fremur lítil augu, gagnrýndi ristuna
sem var gerð fyrir A Memoir of Jane Austen
by Her Nephew og sagði andlit hennar þar of
breitt og bústið. En sumum þykir mynd Cas-
söndru af Jane einfaldlega ekki birta nægilega
aðlaðandi persónu. Andlitsdrættir hennar séu
þar alltof hvassir og munnurinn beri jafnvel
vott um grimmd og óhamingju. Aðrir telja að
myndin sýni tilfinningalega ófullnægju Austen
af því að hún giftist aldrei. En kannski mætti
einnig velta því fyrir sér hvort hvass svipur
Jane á mynd Cassöndru gefi til kynna metnað
og einbeitingu sem var óhugsandi fyrir konur á
Regency-tímabilinu. Það hafi þurft að breyta
myndinni til þess að gera ímynd Austen dæmi-
gerðari. Í stað skerpunnar sem einkennir
skissuna hafa andlitsdrættirnir verið mildaðir
og andlitið er breiðara, þó að það sé mál manna
að Austen hafi alls ekki verið búlduleit. Þá var
hún ekki með stór og opin augu líkt og lag-
færðu myndirnar gefa til kynna. Það er einnig
forvitnilegt að á einni ristunni skuli Austen
skarta giftingarhring í ljósi þess það er löngu
orðið einkennismerki skáldkonunnar að hún
giftist aldrei.
Á nítjándu öld þótti lengi vel ókvenlegt að
skrifa. Kannski hefur fjölskylda Jane Austen
viljað leggja áherslu á kvenleika skáldkon-
unnar með því að milda andlitsdrætti hennar,
svo að ekki færi sú hugmynd á flakk að Austen
hefði verið metnaðarfullt atvinnuskáld.
Kinnar hennar voru látlausar
Fjölskylda Austen lagði áherslu á að lýsa Jane
sem ljúfri og skapgóðri frænku, sem gleymdi
ekki skyldum sínum á heimilinu. Þessi áhersla
á Jane Austen sem dæmigerða og þægilega
konu hefur loðað við hana og hana má enn sjá í
umræðu um verk hennar sem hafa verið gagn-
rýnd fyrir að draga upp mynd af lokuðum og
meinlitlum kvennaheimi í stað þess að takast á
við stærri og veigameiri hluti, eins og t.d. sam-
félagsólgu Napóleonsáranna.
Bræður Austen draga upp mynd af henni
sem góðlyndri piparmey sem lifði fremur fá-
brotnu lífi og þessi hugsun sprettur sífellt fram
hjá ævisöguhöfundum sem hafa ítrekað tjáð þá
hugmynd að Jane Austen hafi ekki átt sér neitt
raunverulegt líf, að hún hafi aðeins verið elsku-
leg piparmey. Sá fyrsti sem gefur þetta í skyn
er Henry bróðir hennar sem segir í stuttum
formála að útgáfu Persuasion og Northanger
Abbey (en þær voru fyrst gefnar út saman
1817, stuttu eftir dauða Jane), að ævisagnahöf-
undurinn standi frammi fyrir auðveldu við-
fangsefni þegar rekja eigi ævi Jane Austen.
Henry leggur áherslu á framkomu hennar og
útlit, hún hafi borið sig vel, verið háttprúð og
viðfelldin í útliti. Kinnar hennar voru látlausar,
hún auðmjúk og lítillát. Hún talaði aldrei illa
um neinn og hugsaði aðeins fallegar hugsanir.
Henry segir systur sína í raun aldrei hafa haft
áhuga á útgáfumálum og aldrei látið stýrast af
gróðavoninni. Þannig reynir hann að draga
upp mynd af helgri konu sem var algjörlega
metnaðarlaus. Annar bróðir Jane, James Aus-
ten, leggur einnig áherslu á það hversu blíð og
skapgóð systir hans hafi verið. Skrif hennar
hafi ekki komið í veg fyrir að hún gegndi heim-
ilislegum skyldum sínum. Á grafreitnum henn-
ar í dómkirkjunni í Winchesterer jafnframt tal-
að um hjartagæsku hennar og ljúft skapferli,
en ekki er minnst á að hún hafi verið rithöf-
undur fyrr en hálfri öld síðar.
Það þarf varla að taka það fram að bréfin frá
Jane Austen, sem hafa varðveist, gefa allt aðra
mynd af henni. Hún hafði mikinn áhuga á út-
gáfumálum og hafði sérstaklega gaman af því
að græða peninga á sögum sínum. En myndin
sem fjölskylda hennar dregur upp af henni er í
beinu samhengi við það hvernig konur á þess-
um tíma áttu að hegða sér. Þau bréf frá Austen
sem sýndu aðrar hliðar á henni voru eyðilögð
af fjölskyldunni.
Ýmsir hafa með beinum eða óbeinum hætti
tekið undir þau orð Henry Austen að atburða-
snautt og fábreytt líf skáldkonunnar geri ævi-
sagnahöfundum erfitt fyrir (eða auðvelt fyrir í
þeim skilningi að það má alveg eins sleppa því).
Oliver Eltons segir árið 1912 að í huga Austen
hafi ekki verið til nein frönsk stjórnarbylting,
engin samfélagskúgun, engin þjóðfélagssaga,
því að líf hennar hafi verið eins rólegt og verk
hennar. John Bailey segir að jafnvel sjálf Jane
Austen hefði ekki getað gert smátt og lítilfjör-
legt líf sitt áhugavert með því að skrifa um það.
Líf hennar hafi hreinlega verið of óspennandi
fyrir sjálfsævisögu. Hún hafi hvorki kynnst
hæðum lífsins né dýptum og aldrei upplifað
neitt sem gæti talist merkilegt. Þessi skoðun er
jafnan varin með þeim rökum að skáldkonan
hafi ekki ferðast, ekki farið í háskóla og aldrei
gengið í hjónaband. Það að hún giftist aldrei
helst hugsanlega í hendur við þá ímynd sem
ýmsir nútímalesendur hafa af henni, að hún
hafi verið ófríð og því síður átt kost á eig-
inmanni, en sú skoðun birtist t.a.m. í bloggi um
fréttirnar af nýju andlitsmyndinni sem Wor-
dsworth-útgáfufyrirtækið lét vinna.
Það að Austen var einhleyp er eitt helsta
einkennismerki hennar og iðulega er talað um
hana sem piparkerlingu. Þannig hefur Silja
Aðalsteinsdóttir umfjöllun sína um Austen í
eftirmálanum á þýðingu sinni á Hroka og
hleypidómum á orðunum „Hroki og hleypi-
dómar eftir prestsdótturina og piparmeyna
Hin mörgu andlit
„Jane Austen leit ekki vel út. Hún er læsileg-
ur höfundur sem veitir mikinn innblástur, en
að setja andlit hennar á kápuna myndi ekki
vekja mikinn innblástur. Það væri fremur
fráhrindandi.“ Þannig talar útgefandi Jane
Austen sem nýlega gaf út bók um hana. Á
kápunni var andlitsmynd af skáldkonunni
sem hafði verið lagfærð til þess að gera hana
fallegri. Þetta er ekki ný saga. Útgefendur
Austen á 19. öld reyndu líka að breyta útliti
hennar. Hér er fjallað um hin mörgu andlit
Austen og spurningarnar sem þau vekja.
Lagfærð Í tilefni af endurútgáfu á endurminningum J.E. Austen–Leigh, sem fyrst komu út
1870, ákvað Wordsworth-útgáfan að lagfæra mynd af skáldkonunni, gefa henni bleikan kinna-
lit, lengja hárið og fjarlægja kollhúfuna sem prýtt hefur allar myndir af henni fram að þessu.