Lesbók Morgunblaðsins - 09.06.2007, Blaðsíða 12

12 LAUGARDAGUR 9. JÚNÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Pál Valsson
pall.valsson@edda.is
sauðdrukkinn úti í hrauni lá Hallgrímsson Jónas
og hraut eins og sögunarverksmiðja í Brasilíu
mamma komdu ekki nálægt með nefið þitt fína
það er nálykt af honum þú gætir fengið klígju.
Hann orti um fallega hluti, það er hlálegt
og hellti svo bjór yfir pappírinn og yfir orðið
gættu þín mamma maðurinn hann er með sýfilis
mundu að þegar hann fer skaltu dekka borðið.
já hræið af Jónasi er sannarlega sjórekið
sjórekið uppá fjörur gullstrandlengjunnar
sjáðu mamma manninum honum er illt
hann muldrar eitthvað um hrun og grípur um
pyngjuna.
Þ
essi texti er á fyrstu plötu
Megasar sem kom út árið 1972,
og þótti trúbadúrinn ekki sýna
þjóðskáldinu mikla virðingu, og
ég minnist þess að mörgum
þótti hrein svívirða að Megas
kæmist óvíttur upp með að draga upp þessa
ömurlegu mynd af hinu ástsæla og hugljúfa
skáldi Jónasi. Rúmum 130 árum fyrr settist
hins vegar séra Björn Þorvaldsson niður í
sínu kamesi austur í Lónssveit og skrifaði
mági sínum bréf, segir m.a. frá því að Þor-
valdur frændi hans hefði komið í heimsókn
„með þeim vesæla og aumkunarverða Jónasi
Hallgrímssyni, um hann má segja og hans
hag með allt slag, o tempora o mores! (hví-
líkir tímar, hvílíkir siðir). Ég aumkaði frænda
að hafa kljáð sér við svo hryggilegan viðbjóð,
mann sem enginn þolir að vera nálægt“.
Klígjan sem Megas biður mömmu sína að
passa sig á er semsé meira en hundrað ára
gömul og hefur ekki skánað með tímanum og
nályktin litlar ýkjur. Það var nefnilega ekki
alltaf talað fallega né virðulega um Jónas
Hallgrímsson meðan hann lifði og lapti dauð-
ann úr skel. En tími bókmenntanna er af-
stæður og þar verða hinir síðustu oft fyrstir.
Nú er Jónas kallaður ástmögur þjóðarinnar,
listaskáldið góða og hefur fengið ágætan dag
helgaðan sér og íslenskri tungu.
Mörgum er sjálfsagt í fersku minni allt það
fjaðrafok sem varð þegar þessi fyrsta plata
Megasar kom út. Margur góðborgarinn
hryllti sig yfir söngstílnum og allri fram-
göngu Megasar, þótti hann sérlega ófínn og
hneykslanlegur, enda hellti hann örugglega
bjór yfir pappírinn og orðið, rétt eins og
skáldið Jónas. Mér kemur til dæmis í hug að
minnsta kosti eitt kvæðahandrit Jónasar sem
leggur af nokkurn áfengisilm og þar sem
hann krotar aftan á í sífellu og viðstöðulaust
tvær athyglisverðar sagnir: Orga, borga …
Og sjálfsagt eiga þeir Jónas og Megas það
líka sameiginlegt að trúlega var hrollurinn
þeim mun meiri eftir því sem ofar var komið í
svokölluðum þjóðfélagsstiga. Jónas og Megas
urðu báðir í upphafi ferils síns eins konar
„enfant terrible“ í þjóðlífinu. En þótt persón-
ur þeirra og meint líferni raskaði ró margra
samferðamanna voru það orð þeirra og textar
sem trufluðu mest. Söngtextar Megasar fóru
geysilega í taugarnar á mörgum, gilti þá einu
þótt þeir væru meira og minna þrælbundnir
og ortir undir ströngustu bragreglum á tím-
um þar sem fylkingar tókust hart á um hvort
órímað væri ljóð og hatursmenn rímlausra
ljóða fylltu gjarnan fjendaflokk Megasar.
Formið var ekki málið – það var efnið sem
stóð í mönnum.
Jónas Hallgrímsson hefur sinn stutta en
snarpa skáldferil með því að reiða svipuna
yfir valdamönnum samfélagsins í kvæðinu Ís-
land farsælda frón, telur þá ekki standast
neinn samjöfnuð við frægðarhetjurnar góðu,
séu dáðlausir og værukærir og ekki þess
verðir að stýra sögufrægu landi. Undan
þessu sveið og kvæði Jónasar var af framá-
mönnum þess tíma kallað Grafskrift yfir Ís-
land. Það vill stundum gleymast hvað Jónas
er öflugt ádeiluskáld og gagnrýni hans bein-
skeytt og tæpitungulaus. Á sinni fyrstu plötu
ræðst Megas sömuleiðis til atlögu við margar
helstu goðsagnir íslenskrar sögu og sjálf-
stæðisbaráttu. Fyrir utan skáldið Jónas yrkir
hann um sjálfan sóma Íslands, Jón Sigurðs-
son, sem í túlkun Megasar stikar um nakinn í
rauðum slopp og leggur drög að nýju helsi,
hann yrkir um óheppilega fundvísi Ingólfs
Arnarsonar sem við hörmum og óskum þess
innst inni að skip hans hefði aldrei komið að
landi, og í laginu Silfur Egils hlakka þeir
Egill skalli og Þórólfur bróðir hans yfir því að
skerið sé að sökkva.
Hliðstæðurnar eru augljósar þótt aðferð-
irnar séu ólíkar. Hvor með sínum hætti eru
Jónas og Megas að umbylta sögusýn síns
tíma. Jónas lyftir upp fornöldinni, gamla tím-
anum til þess að hirta samtíma sinn, á meðan
Megas bregður spéspeglinum upp að gömlum
hetjum og íróníserar þær til þess líka að
storka hefðbundnum túlkunum á sögunni.
Báðir ögra viðteknum skoðunum og gera það
með mjög róttækum hætti. Jónas efast um að
við höfum gengið til góðs, en Megas ræðst að
sjálfum menningararfinum, grundvelli ís-
lensks þjóðernis og sjálfstæðisbaráttu.
Meðal annars af þessum ástæðum verða
bæði Jónas og Megas strax afar umdeildir,
bæði sem listamenn og prívatpersónur. En
báðir eiga þeir það líka sameiginlegt að mjög
margir átta sig fljótlega á því að ekki er hægt
að horfa framhjá hæfileikum þeirra. Það er
að sönnu ekkert alltof algengt og kannski
skiptir mestu máli í því sambandi að báðir
standa Jónas og Megas föstum fótum í ís-
lenskri bókmenntahefð í margvíslegum skiln-
ingi. Þeir þekkja sína sögu, kunna til dæmis
kveðskaparhefðina afturábak og áfram og
geta þess vegna breytt henni og umbylt, eða
hreinlega hafnað. Báðir eru Jónas og Megas
byltingarmenn í bundnu formi. Sú staðreynd
hefur án efa flýtt viðurkenningu þeirra, eink-
um Megasar auðvitað, svo uppteknir sem Ís-
Byltingarmenn í
Jónas Hallgrímsson „Það er mikilvægt að átta sig á því að bæði Jónas og Megas eru uppi á örlagatímum í sögu íslensks kveðskapar, og gegna
þar hliðstæðu hlutverki, báðir leggja mikilvæg drög að upprisu hans. Þeir eru endurreisnarmenn í góðum skilningi þess hugtaks.“
Jónas Hallgrímsson hefur verið skoðaður frá
ólíklegustu hliðum á Jónasarþingi Háskóla
Íslands sem lýkur á Þingvöllum í dag. Nánar
er sagt frá Þingvallaferð stefnunnar hér á
opnunni en í greininni er Jónas skoðaður í
ljósi Megasar en þeir eiga ýmislegt sameig-
inlegt þótt ótrúlegt megi virðast og eru
kannski einungis aðskildir af dauðanum.
Jónas og Megas