Lesbók Morgunblaðsins - 09.06.2007, Blaðsíða 5

Jane Austen er ein frægasta ástarsaga sem
skrifuð hefur verið.“ Það hversu oft er vísað til
hjúskaparstöðu skáldkonunnar er áhugavert,
sérstaklega þegar haft er í huga að það er yf-
irleitt ekki gert þegar talað er um aðra rithöf-
unda vestrænnar bókmenntahefðar, t.d. höf-
unda á borð við Samuel Taylor Coledrige,
Charles Dickens, Herman Melville eða Henry
James. Þetta leggur Emily Auerbach áherslu á
í bók sinni Searching for Jane Austen og spyr
síðan: „Hugsum við mikið um það að Milton
var þrígiftur þegar við lesum Paradísarmissi?
Höfum við mikinn áhuga á því að vita hvort
Chaucer átti eiginkonu?“
Leonard Woolf hefur sagt að „hamingju-
sömu hjónaböndin í sögum Austen bæti fyrir
misheppnað líf hennar og séu hennar eigin
dagdraumar“ og John Halperin segir í ævisögu
sinni frá 1984 að í flestum tilvikum hafi Jane
líklega ekki talið „lífið mikla uppsprettu gleði
og að sama skapi hafi hún verið efins um að það
endaði farsællega, a.m.k. þar sem hún átti í
hlut. Gæti hún hafa verið afbrýðisöm yfir ham-
ingjunni sem hún var þvinguð til að skapa fyrir
sínar eigin persónur? „Friður“ Jane Austen
átti það á hættu að verða tortímingunni að
bráð […] en það var afleiðing einveru hennar
og kynferðislegra langana.“
Mörgum þykir erfitt að gera sér í hugarlund
að Austen hafi lifað tiltölulega fullnægjandi lífi
þrátt fyrir að hafa aldrei eignast eiginmann.
Og þá er einnig litið framhjá þeirri staðreynd
að þó að líf hennar hafi virst „atburðasnautt“
lifði hún augljóslega annasömu og ríku andlegu
lífi, því eftir hana liggja nokkrar af merkustu
skáldsögum enskra bókmennta. Auk þess
bendir ekkert til þess að hún hafi átt í persónu-
legum krísum vegna þess að hún var einhleyp.
Ég hef lesið margar Jönur
Það helst hugsanlega í hendur við ímyndina af
elskulegu (og ófríðu) piparmeyjunni Jane Aus-
ten að þegar fræðimenn og ævisagnahöfundar
tala um skáldkonuna vísa þeir gjarnan til
skírnarnafns hennar, tala einfaldlega um hana
sem „Jane“. Með því búa þeir til nálægð milli
hennar og lesandans sem er venjulega ekki að
finna í umræðu um aðra grundvallarhöfunda
bókmenntasögunnar. Arnolds Bennet segir um
Austen: „Mér líkar vel við Jane. Ég hef lesið
margar Jönur. Hún var frábær lítill skáld-
sagnahöfundur. En heimur hennar var pínulít-
ill. Hún þekkti ekki heiminn nægilega vel til
þess að vera mikill skáldsagnahöfundur. Hún
hafði ekki metnað til þess að vera mikill skáld-
sagnahöfundur. Hún þekkti sinn stað.“
Að sama skapi segir Richard Aldington að
Jane hafi ekkert ferðast og að allt fram til árs-
ins 1811 hafi hún skrifað án nokkurs konar
hvatningar, fyrst og fremst sjálfri sér til
ánægju. Edward Said segir svo Jane ekkert
hafa látið „þrælahald trufla fallega litla haus-
inn sinn. Jane frænka hafi verið einföld, sjálfs-
ánægð og algjörlega laus við stjórnmálaskoð-
anir.“ Hún var „snotur og snyrtilegur lítill
listamaður,“ segir ónefndur gagnrýnandi um
hana árið 1920.
Er vísað í einhvern annan alþjóðlegan rithöf-
und á þennan hátt? spyr Auerbach. „Tölum við
um William, Charles, Samuel eða Herman?“
Og hvers vegna er talað um svo virtan kvenrit-
höfund sem Jane, Jane frænku eða piparmeyj-
una? Hvers vegna þvælist það svona fyrir
fræðimönnum og lesendum að Jane Austen var
einhleyp? Það að Austen þekkti sinn stað helst
í hendur við þá staðreynd að hún skrifaði um
heim sem hún þekkti sjálf, innilokaðan kvenna-
heim. En þrátt fyrir hefðarstöðu hennar hefur
fræðimönnum gjarnan þótt viðfangsefni henn-
ar óæðra og ekki eins merkilegt og það sem
tengt er sviði karlmanna, s.s. stríði og stjórn-
málum.
Hugtakið „janeisti“ er að sama skapi ein-
stakt, en svo eru þeir kallaðir sem hafa brenn-
andi áhuga á skáldkonunni og öllu sem við-
kemur henni. Slíkt viðurnefni hefur ekki verið
búið til um neinn annan rithöfund. Það hljómar
öðruvísi að segja að eitthvað sé shake-
speareískt, í anda Dickens, eða byronskt.
Skírnarnafn skáldkonunnar gefur til kynna
mikla nánd lesanda og höfundar. Þá undir-
strikar viðurnefnið af hvaða kyni skáldkonan
er og gefur til kynna að kyn lesandans sé hugs-
anlega það sama.
Baráttan um ímynd Jane heldur áfram og
enn veldur raunverulegt útlit skáldkonunnar
aðdáendum hennar heilabrotum. Í janúar 2003
birtist enn ein andlitsmyndin af Austen, en hún
var máluð af listamanninum Melissu Dring,
sem teiknar myndir af sakborningum fyrir lög-
reglu í undirbúningi réttarhalda. Dring, sem
m.a. vinnur fyrir FBI í Washington, fékk það
verkefni hjá Jane Austen Centre í Bath að búa
til andlitsmynd af Jane Austen. Dring studdist
við mynd Cassöndru auk þess sem hún fékk í
hendur höfuðfat svipað því sem Austen bar á
myndinni og kjól sem var úr svipuðu efni og
Austen hafði eitt sinn keypt í kjól handa systur
sinni. Jafnframt yngdi Dring skáldkonuna upp
um nokkur ár, en á mynd Melissu á hún að
vera 26-31 árs, eins og hún gæti hafa litið út
þegar hún bjó í Bath, á árunum 1801-06. Til-
gangurinn með myndinni er því ekki síst sá að
tengja Bath á áþreifanlegri hátt við ímynd
skáldkonunnar, en helsti vandi Jane Austen
Centre í Bath hefur löngum verið að Austen
líkaði mjög illa veran í Bath og skrifaði nánast
ekkert árin sín þar. Melissa segir: „Umfram
allt vildi ég ná fram líflegum og gamansömum
persónuleika hennar, sem er svo augljós ef
dæma á eftir skáldsögum hennar og ummælum
þeirra sem þekktu hana.“ Melissa Dring lýsir
mynd sinni á eftirfarandi hátt: „Svipur hennar
er flókinn og sýnir að hún er að hugsa eitthvað
fyndið […] Hún situr hreyfingarlaus en undir
húfunni krauma hugmyndirnar, þrátt fyrir að
svipur hennar sé einnig friðsæll og dreymandi.
Jane var ekki hávær og friður ríkir yfir þessari
litlu mynd. Myndin býr því yfir sams konar
styrk og hún hafði, er í senn hárfín, óræð og
flókin.“ Dring tekur því undir ráðandi hug-
myndir um skáldkonuna með því að vinna litla,
þögula mynd um litlu Jönu.
Það er spurning hversu vel heppnuð þessi
andlitsmynd er af Austen. Í fyrsta lagi lítur
hún vart út fyrir að vera á þrítugsaldri, heldur
nokkuð eldri. Jafnframt er hætta á því að til-
raunir til að fanga léttan og kómískan skáld-
skaparstíl Austen snúi andliti hennar upp í
skopstælingu. Ævistarf rithöfundar býr
sjaldnast í svip hans. Þó að hér sé leitað nýrra
leiða til þess að endurheimta sanna ímynd Aus-
ten festir mynd Dring klisjurnar um Austen
frekar í sessi, þótt hér sé horft til kómíska höf-
undarins fremur en höfundar ástarsagnanna
sem útgáfufyrirtækið Wordsworth reynir að
fanga.
Tilhneigingin til að vilja skilgreina Jane
Austen út frá vel mörkuðum forsendum hefur
loðað við hana alveg frá því bræður hennar
reyndu að gera úr henni kristilegan dýrling.
Margir ævisagnahöfundar, fræðimenn og
gagnrýnendur vilja að sama skapi festa niður
ímynd hennar. Hún var ófullnægð piparkerl-
ing, eða Jana frænka, skapgóður og skemmti-
legur höfundur sem sérhæfði sig í teboðum.
Hún var íhaldssöm, hún var raunsæ efn-
ishyggjumanneskja eða ástarsagnahöfundur
sem gaf sig veruleikaflóttanum á vald. Hún var
smámunasöm og nákvæm þegar kom að mál-
efnum hjartans eða þá að hún er lesin sem ein-
faldur greinahöfundur sem vann afbragðsvel
út úr formúlum ástarsagna. Hver þessara mót-
sagnakenndu lýsinga hefur verið álitin ein-
kenni á höfundinum, en fáir höfundar hafa
jafnítrekað orðið einfölduninni að bráð.
En af hverju er Austen svo oft markaðssett
sem einfaldur höfundur? Kannski er svarið
fyrst og fremst að finna í frægð hennar, en
hana má í einhverjum skilningi orðsins sjá sem
helstu ógnina við ímynd hennar. Reynt er að
höfða til sem flestra með því að einfalda veiga-
mikla og flókna eiginleika skáldkonunnar, ólíkt
því sem gerist með aðra hefðarhöfunda. Mark-
hópur Austen er einfaldlega annar en höfunda
eins og Flauberts, Hardys og Tolstoys. Wor-
dsworth-útgáfufyrirtækið vill ná til annarra
lesenda en þeirra sem sækja í hefðarbók-
menntir og gerir það með því að höfða til róm-
önsulesenda. Í slíkum hópi selur falleg skáld-
kona líklega fleiri eintök og því er púkalegt
höfuðfatið fjarlægt og hún förðuð með bleikum
kinnalit.
Velgengni eða bölvun?
Pirringurinn sem mynd Wordsworth-
fyrirtækisins vakti sýnir ljóslega baráttu
menningarhópa um ímynd hennar. Kannski
bera kinnaliturinn og hárlengingarnar á mynd-
inni þess vitni að janeistarnir hafi tekið völdin.
Bíómyndirnar, Netið og þær fjölmörgu
framhaldssögur sem skrifaðar hafa verið á
undanförnum árum hafa gert það að verkum
að vinsældir hennar eru alltaf að aukast og ör-
vænting er farin að grípa um sig meðal þeirra
sem vilja frelsa sögur hennar úr höndum ja-
neistanna. Þeir sem skrifa um Austen tengjast
henni gjarnan sterkum og persónulegum
böndum og líkar illa að sjá aðra skrumskæla
minningu hennar. Þannig getur janeistunum
verið illa við þær fræðilegu nálganir sem er
beitt á sögur Austen í enskudeildum háskól-
anna, en þeir fá að sama skapi skömm í hattinn
fyrir að halda að Austen snúist aðeins um
blúndur, skreytta hatta, glæsilega búninga og
mikla og rómantíska ást.
Báðir hópar vilja skera á tengslin milli hins
háleita og þess vinsæla, milli sannra bók-
mennta og afþreyingar, en gengur illa. Austen
tilheyrir í senn hámenningu og lágmenningu
sem gerir það að verkum að það er erfitt að
flokka hana. Hún höfðar í senn til lesenda sem
lesa ekkert nema rauðar ástarsögur og há-
menntaðra fræðimanna sem kunna að meta
stílbrögð, persónusköpun og formgerð sagna
hennar.
Nýjasta dæmið um símótanlega ímynd Jane
Austen er kvikmyndin Becoming Jane (2007)
sem ætlað er að setja á svið atburði úr lífi
skáldkonunnar, m.a. ástarævintýrið sem hún
er talin hafa átt með ungum dreng að nafni
Tom Leyfroy. Samkvæmt ævisögum var
Leyfroy ljóshærður og myndarlegur, örlítið
yngri en Austen. Hann var alvörugefinn náms-
maður sem lagði stund á lögfræði, en einnig
blásnauður. Því var óhugsandi fyrir hann að
biðja hennar. Þetta litla ástarsamband verður
að skurðpunktinum í lífi Austen í meðförum
handritshöfundarins. Í auglýsingu um mynd-
ina er varpað fram eftirfarandi spurningu:
„Hvernig varð Jane Austen, einföld stúlka úr
Hampshire með lítil fjárráð og þrönga heims-
sýn, að bókmenntastórviðburðinum Jane Aus-
ten?“ Myndin leitast svo við að svara þessari
spurningu með því að rekja djúpstæðan skáld-
skaparskilning hennar á ástinni til ástaræv-
intýrisins með Leyfroy. Með þá reynslu í far-
teskinu gat Austen lýst ástinni, segir í
auglýsingu myndarinnar, en „það er kunnara
en svo að frá þurfi að segja að best er að skrifa
um það sem maður þekkir.“
Ekki er óalgengt að leitað sé að lyk-
ilaugnablikum þegar fjallað er um ævi stór-
skálda, einhverju sem á að hafa mótað þau fyr-
ir lífstíð, einhverju sem gerir þau að því sem
þau eru. Það er því kannski ekkert sér-
kennilegt að sú kenning um Austen spretti
fram, sérstaklega þegar haft er í huga að hún
skrifaði ástarsögur, að fyrir fund sinn með
Leyfroy hafi hún verið einföld stúlka, með lítil
fjárráð og þrönga heimssýn, en eftir að hún
hitti hann hafi hún orðið rithöfundur sem varð
risi í vestrænum heimsbókmenntum. Leik-
stjóri myndarinnar og handritshöfundur líta
reyndar framhjá þeirri staðreynd að Austen
var sískrifandi allt frá því hún var unglingur,
alveg fram að tímanum sem hún dvaldi í Bath.
Titillinn á myndinni er jafnframt athygl-
isverður því hann staðfestir að Jane Austen er
líklegast eini alþjóðlegi rithöfundur í heimi
sem er þekktur undir sínu fyrsta nafni. Einnig
er sú ákvörðun forvitnileg að ráða leikkonuna
Anne Hathaway í hlutverk Austen, en það hlýt-
ur að mega túlka sem róttækari fegrunar-
aðgerð en þá sem Wordsworh-fyrirtækið lét
hafa sig út í. Leikkonan Anne Hathaway er
íðilfögur og útlit hennar er í algjöru ósamræmi
við myndina sem Cassandra teiknaði af systur
sinni. Stjörnuímynd Hathaway er jafnframt
forvitnileg, en hún er eflaust fyrst og fremst
þekkt fyrir leik sinn í hlutverki prinsessu í The
Princess Diaries 1 (2001) og 2 (2004).
Ímynd Jane Austen á heima á mörgum
ósamræmanlegum plönum sem stöðugt rekast
á. Hún tilheyrir því sem margir telja vera
hæsta svið menningarinnar um leið og sögur
hennar eru óþrjótandi uppspretta í dæg-
urmenningu nútímans.
 1 „How to shift those books if the author is plain Jane“. 23.
mars 2007. The Times.
http://entertainment.timesonline.co.uk/tol/arts_and_en-
tertainment/books/article1555696.ece
2 „Jane Austen: Babe City!“. 23. mars, 2007. The Boston
Globe.
http://www.boston.com/ae/theater_arts/exhibitionist/2007/
03/jane_austen_bab.html
3 Claire Tomalin: Jane Austen. A Life. New York: Vintage
Books, 1997, bls. 111.
4 Sama, bls. 108.
5 Park Honan: Jane Austen. Her Life. London: Weidenfeld
and Nicolson, 1987, bls. 103.
6 Maggie Lane: Jane Austen’s World. The Life and times of
England’s most popular author. Carlton Books Limited,
1996, bls. 21.
7 Sama, bls. 109.
8 Emily Auerbach: Searching for Jane Austen, bls. 5.
9 Sama, bls. 27.
10 Jane Austen. Hroki og hleypidómar. Þýð. Silja Aðalsteins-
dóttir. Reykjavík: Mál og menning, 1988, bls. 303.
11 Emily Auerbach: Searching for Jane Austen, bls. 32.
12 Þessi orð Anolds Bennet er að finna í Jane Austen. The
Critical Heritage. Ritstj. Brian Southam. London/New York:
Routledge and Kegan Paul, 1987, bls. 288.
13 Emily Auerbach: Searching for Jane Austen, bls. 30.
14 Jane Austen’s Regency World, nr. 1, janúar 2003, bls. 6.
15 Sama, bls. 9.
16 http://www.telegraph.co.uk/arts/main.jhtml?xml=/
arts/2007/03/02/bfmac102.xml
Jane Austen
Skurðarrista frá 1869 Ein
af tveimur lagfærðum út-
gáfum af Austen sem birtust
í endurminningum J.E. Aus-
ten–Leigh. Hér er skáldkon-
an með giftingarhring á
fingri.
Skurðarrista frá 1870
Þessi lagfærða mynd birtist
fyrir framan titilblaðið í
endurminningum J.E. Aus-
ten–Leigh.
Baksvipur skáldkonunnar
Vatnslitaskissa sem Cass-
andra málaði af systur sinni
sumarið 1804.
Höfundur stundar doktorsnám í bókmenntum við
Háskóla Íslands.
Eina upprunalega myndin
Vatnslitaskissan sem Cass-
andra málaði af systur sinni
líklegast í kringum 1810.
Þetta er eina upprunalega
myndin sem til er af skáld-
konunni.
Málari FBI Í janúar 2003
birtist enn ein andlits-
myndin af Austen, en hún
var máluð af listamanninum
Melissu Dring, en hún vinn-
ur fyrir bandarísku alrík-
islögregluna, FBI.
Hollywood-Jane Fegurð-
ardísin Ann Hathaway leik-
ur Jane Austen í kvikmynd-
inni Becoming Jane (2007).
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 9. JÚNÍ 2007 5