Lesbók Morgunblaðsins - 09.06.2007, Blaðsíða 10

10 LAUGARDAGUR 9. JÚNÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Hermann Stefánsson
hermannstefansson@yahoo.com
1
Er eitthvað nýtt að gerast í ljóðlist í heiminum?
Vafalaust, margar tilhneigingar eru í gangi,
nokkrar til dæmis í Skandinavíu, nokkrar í hin-
um spænskumælandi löndum þar sem ég þekki
ögn til: Sumir vinna úr José Angel Valente,
aðrir skrifa meta-ljóð, enn aðrir flippa með
form, játningaljóð eru algeng, stundum er
skautað saman ólíkum orðræðum og margir
vinna úr arfleifð mannsins með hattinn, Fern-
ando Pessoa. Ljóðræna, ofbeldi og kynlíf koma
fyrir sem blanda, einkum í ljóðum kvenna, fyrir
hefur komið að fólk notar forna bragarhætti
undir hráa upplifun úr núinu, konkret ljóð á sér
sterka hefð á þessum svæðum. Stundum renn-
ur ljóðlist yfir í skáldsögu eins og hjá kólumb-
íska höfundinum Efraim Medina Reyes sem
fyrir fáum árum sendi frá sér skáldsöguna
Técnicas de masturbación entre Batman y
Robin sem markar þáttaskil í kólumbískum
bókmenntum þrátt fyrir skens í titli. Á sviði
skáldsagna varð til fyrir nokkrum árum hópur
mexíkóskra höfunda sem kenndi sig við Crack!
– hljóðorðið leiðir af sjálfu sem svar við hinu
gamla Boom, suður-ameríska furðuraunsæinu.
Crack er ágætt konsept en höfundarnir eru
vondir, sögðu sumir, í það minnsta ekki ljóð-
rænir. Það er til nóg af hreyfingum og tilhneig-
ingum. Á Íslandi er til fólk sem bindur nokkrar
vonir við Nýhil: Ein tilhneigingin í ljóðlist sam-
tímans er án efa víða sú að taka framúrstefnu
fyrri hluta tuttugustu aldar til endurvinnslu.
Sú endurvinnsla getur borið ávöxt þótt það sé
ekki gulltryggt.
2
Í nýlegu tölublaði Skírnis (vor, 2006) er fróð-
legur pistill eftir Viðar Þorsteinsson heimspek-
ing þar sem vitræn tilraun er gerð til þess að
útskýra fyrir lesendum hvað þetta fyrirbæri,
Nýhil, sé eiginlega. Pistillinn ber nafnið „Ný-
hil, eða vandi hins nýja“. Hann er viðleitni til að
renna heimspekilegum stoðum undir hóp sem
raunar er enginn hópur, eins og gengur. Eftir á
að hyggja furðar mann þó á að heimspekingur
skuli gefa sér jafnmargar forsendur í jafnfáum
orðum og gert er í titlinum. Eða er „vandi hins
nýja“ ekki nokkuð rausnarleg gjöf? Viðar er
ekki alveg svo gjafmildur í pistlinum sjálfum
þótt hann tali reyndar um Nýhil sem „helsta
fjöregg nýsköpunar í skáldskap á Íslandi“
(Skírnir, 209). Raunar gæti hver sem vildi gefið
sér þveröfugar forsendur. En látum kyrrt
liggja. Viðar gefur raunar samsetta mynd af
vanda skáldskapar á vorum dögum og segir
svo: „Hvernig svo sem gagnrýnendum eða bók-
menntaunnendum gengur að setja sig í sam-
band við ný og væntanleg sköpunarverk Ný-
hils, þá mun félagsskapurinn standa vaktina
sem fæðingardeild hins nýja í íslenskum bók-
menntum. Slíkar fæðingar eru alltaf erfiðar því
sumir bíða þeirra með fullmikilli eftirvæntingu,
á meðan aðrir óttast þær sem pestina sjálfa.
Munum þó boðskapinn í orðum Brechts: Hið
nýja verður eðli sínu samkvæmt ekki svo auð-
veldlega fellt undir viðmið þess sem á undan
gekk.“ (Skírnir, 211).
Kannski er þessi hluti pistilsins fremur gott
áróðursplagg en menningargreining, tónninn
er heitur og talað er um eðli. Og þá er stutt yfir
í sýn sem víða sést í skrifum eins helsta tals-
manns Nýhils, Eiríks Arnar Norðdahl, og
hljóðar í sinni tærustu mynd sem svo: „Eðlilegt
viðbragð þess sem ekki skilur, og sér ekki fram
á að geta það, er að fyllast örvæntingu og
leggja á flótta.“ (139, TMm, 2, 2007). Nú er eins
og maður sé kominn á landsmót skáta af stæk-
ara tagi. Gagnrýnendur eru væntanlegir á
fánahyllingu, Baden Powell er á svæðinu og
óvinurinn fullur ótta við hið ljómandi nýja.
„Eitthvað nýtt! muldruðu þeir undan feldin-
um“ orti Sigfús Daðason. Það er ástæðulaust
að segja að ekkert nýtt sé undir sólinni en upp
á síðkastið þykir mér stemningin á nýjunga-
vaktinni harla slöpp.
3
Í bláenda síðasta tölublaðs Tímarits Máls og
menningar (2, 2007) ritar Eiríkur Örn Norð-
dahl greinarstúf sem nefnist „Með buxurnar á
hælunum“. Greinin er svargrein þar sem spjót-
um er beint að gagnrýnanda sem á öðrum vett-
vangi hefur látið höfundar getið. Líkingamál
greinarinnar byggist á því að gagnrýnandinn,
Aðalheiður Guðmundsdóttir, sé á harðahlaup-
um undan nýjungum í íslenskri ljóðlist sem
skáldahreyfingin Nýhil, með Eirík Örn Norð-
dahl í broddi fylkingar, hafi fram að færa. Höf-
undur hefur reyndar að því er virðist komið sér
upp þeirri pólitík að svara allri gagnrýni sem
að honum er beint og er skemmst að minnast
langrar greinar á forsíðu Lesbókar Morg-
unblaðsins sem nefnist „Hvernig svarar maður
Þorsteini frá Hamri?“ (28.10.2006). Svarið við
gagnrýni Aðalheiðar Guðmundsdóttur er held-
ur upplitsdjarfara. Þó er grein Aðalheiðar
(„Ljóð 2005“, Són, 4. hefti, 2006) ekki beint til
höfundar heldur er litið yfir sviðið í íslenskri
ljóðagerð almennt og reynt að gefa sem fyllsta
mynd af útgáfu á einu ári (raunar í framhaldi af
eldri grein). Höfundar er getið, enda væri svo-
lítið skrýtið að nefna hann ekki.
Af hverju finnst mér höfundur í sífellu vera
að svara einhverjum og þá gjarnan líka fyrir
hönd skáldahópsins Nýhils? Hversu lítilvæg
sem gagnrýnin er og hvar sem hún er sett
fram? Aðalheiður Guðmundsdóttir nefnir
þessa tilhneigingu í grein sinni og segir að ein-
hver ætti að benda manninum á þetta. Ekki
stendur á svari: „Einhver hefði átt að benda
Aðalheiði á hversu hlægilegt það er að benda á
hversu hlægilegt það er að svara gagnrýn-
endum sínum“ (TMm, 144). Eru þetta nýjung-
arnar? Endalaus svör á reiðum höndum?
Allajafna er gagnrýni ekki beint til höfunda
heldur allra hinna lesendanna. Almennt séð er
því talið óþarfi að svara gagnrýni, hvernig sem
hún er. Fræðikona að nafni Aðalheiður er
þeirrar skoðunar. Henni þykir ekki of mikið til
stöku prósa Eiríks Arnar koma og nefnir það
góðfúslegast í grein í tímariti sem nefnist Són.
Höfundur svarar enn með þjósti í Tímariti
Máls og menningar. Aðalheiður sýnir höfundi
þá „lítilsvirðingu“ að gagnrýna bókarformála
eftir hann en þá vill svo ágætlega til að höf-
undur getur borið fyrir sig annað fólk eins og
mannlegan skjöld og hnýtt harkalega í það sem
Aðalheiður lætur ósagt um greinar annarra í
sömu bók (TMm, 143), þar á meðal grein eftir
mig. Mér kemur gagnrýni á bókarformála
greinarhöfundar ekkert við og það er lág-
markskurteisi á fæðingardeild að rugla ekki
öllum börnunum saman.
Tilfellið er að grein Aðalheiðar er afskaplega
yfirveguð úttekt og um margt skörp greining á
ljóðaútgáfu í samtímanum. Sennilega er þetta
besta skýrsla sem gerð hefur verið um efnið á
síðari árum og óhætt að mæla með henni. Að-
alheiður tiltekur ekki allt og lætur heldur ekki
sem svo sé. Hún gerir ekki tæmandi úttekt á
ljóðum á netinu og ekki er farið ítarlega í öll
verkin. Á hinn bóginn setur höfundur nokkrar
einstakar bækur í brennidepil, greinir og túlk-
ar af yfirvegun og gagnrýnir, stundum hvasst.
Hún nefnir til sögunnar málþingið Heim ljóðs-
ins sem haldið var í Háskóla Íslands á árinu
2005 og gagnrýnir það fyrir skort á tengslum
við það sem sé að gerast í íslenskri ljóðlist hér
og nú. Síðan greinir hún frá ljóðaþingi Nýhils
sem haldið var undir yfirskriftinni Alljóðleg
þjóðahátíð og málþingi í tveimur hlutum. Að-
alheiður segir áhorfendahópinn á fyrri hlut-
anum hafa verið allfrábrugðinn þeim sem sótti
málþingið í Háskólanum. Það er fróðlegt. Síðan
ruglast hún víst á tímasetningu síðari hlutans
sem ekki var haldinn um kvöldið, eins og hún
segir. Eiríkur Örn sér ástæðu til að hafa orð á
þessu og telur líklegt að Aðalheiður hafi hlust-
að á seinni hlutann í útvarpinu.
4
Það þarf að koma þessu með tímasetninguna
rækilega til skila: „Nema Aðalheiður kunni ein-
faldlega ekki skil á muni dags og nætur?“
(TMm, 142) segir greinarhöfundur. Er hægt að
elta ólar við meiri tittlingaskít? En jú, þar að
auki – og þetta er líklega höfuðsynd – hefur
Aðalheiði orðið það á að segja berum orðum að
Eiríki Erni sé líklega ekki alltaf full alvara í
greinum sínum. Eiginlega verður svargrein Ei-
ríks í TMm seint sökuð um húmor en þó hefur
óneitanlega komið fyrir bestu menn, Guð sé oss
næstur, að henda að mörgu gaman í hálfkær-
ingi og gott ef ekki stundum gáleysi. Sum
helstu útgáfuverka Nýhils hingað til eru aug-
ljós djók og alveg óhætt að hafa orð á því
feimnislaust, það er ekki bráðnauðsynlegt eða
lögboðin herskylda að sjá fyrir sér nýjungar í
ferköntuðum hillingum af því tilefni. Og varla
er nein goðgá að nefna hversu upptekin skrif
úr ranni Nýhils geta verið af ákaflega þröngu
sviði með lítinn radíus. Hvað er þetta með skil
dags og nætur? Hvers vegna dælir forsvars-
maður Nýhils út úr sér svörum eins og upp-
stökkur næturvörður?
Greinarhöfundur er ánægður með bóka-
kápugerð forlags síns sem vonlegt er og lætur í
nýjustu andmælagrein sinni hafa eftir sér: „Til
að gera fallegar kápur þarf nákvæmlega það
sama og þarf til að gera góð ljóð: Metnað, ein-
urð og talent.“ (TMm, 142). Einmitt það. Þar
hafið þið það, ágætu lesendur. Metnaður, ein-
urð og talent. Síðan á að setja í þetta aðeins
bara kíló pipar. Greinarhöfundur segir um Að-
alheiði: „Hún hefur kannski aldrei séð verð-
launahönnun Nýhils?“ (TMm, 142). Er mann-
inum alvara? Já já, húmorsleysi hefur þegar
verið staðfest og í endaleysu sinni sem engan
mun gerir á persónu og skoðunum hefur höf-
undur nú komist að þeirri niðurstöðu að gagn-
rýnandinn sé blindur.
Sem betur fer hafa sumar bækur Nýhils ver-
ið boðlegar, burtséð frá allri hringalógik um
viðnám gegn hinu nýja, og komið hefur fyrir að
þær séu góðar. En Aðalheiður er í fullum rétti
að gagnrýna bókarformála Eiríks. Formálinn
hefði þurft yfirlegu – hví ekki að hafa orð á því?
Það eru fleiri dæmi um að vinnubrögðum sé
ábótavant. Nýjustu skáldsögur hópsins hef ég
þó ekki lesið: Ég trúi ekki á þá kenningu 18.
aldar heimspeki að fordómar séu samkvæmt
skilgreiningu vondir og hef verið að koma mér
upp nokkrum slíkum eftir því sem svörin dynja
yfir.
5
Eitthvað nýtt? Jú, alveg heil glás af svörum, í
blöðum, tímaritum og á netinu. Jess! Hvernig
getur nokkur samræða um fagurfræði, sam-
félagsmál eða eitt eða neitt farið fram ef það að
taka til máls jafngildir að stilla sér upp fyrir
framan skítadreifara úti á miðju túni og setja
hann í gang? Vandi hins nýja? Ég veit það ekki.
Það sem krýnir sig nýtt reynist oft ekki nýtt og
það sem kennir sig við hil hefur sennilega eng-
an hyl, nema í mesta lagi botnlausa hít af and-
svörum. Það er komin út ný símaskrá. Vill ekki
einhver svara henni?
Eitthvað nýtt!
Nýhil-strákar „Sem betur fer hafa sumar bækur Nýhils verið boðlegar, burtséð frá allri hringalógik um viðnám gegn hinu nýja, og komið hefur
fyrir að þær séu góðar.“ Á myndinni má meðal annarra sjá Eirík Örn Norðdahl í miðjunni en hann er einn helsti talsmaður Nýhil-hópsins.
„Það sem krýnir sig nýtt reynist oft ekki
nýtt og það sem kennir sig við hil hefur
sennilega engan hyl,“ segir greinarhöf-
undur í svari sínu við spurningunni hvort
eitthvað nýtt sé að gerast í ljóðlist lands-
manna. Greinin er þó öðrum þræði hörð
gagnrýni á skáldahópinn Nýhil og talsmenn
hans sem segja sig „helsta fjöregg nýsköp-
unar í skáldskap á Íslandi“.
Höfundur er rithöfundur og
bókmenntafræðingur.
»Hvernig getur nokkur sam-
ræða um fagurfræði, sam-
félagsmál eða eitt eða neitt far-
ið fram ef það að taka til máls
jafngildir að stilla sér upp fyrir
framan skítadreifara úti á
miðju túni og setja hann í
gang?