Lesbók Morgunblaðsins - 17.11.2007, Síða 13

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 17. NÓVEMBER 2007 13
Auk þess nefnir Jónas í bréfi að hann
sé að yrkja Hulduljóð.
1842 Út kemur í ViðeyStjörnufræði eftir
G.F. Ursin, í íslenskri þýðingu Jón-
asar. Þar birtast fyrsta sinni fjölmörg
nýyrði Jónasar sem festast fljótt í
málinu.
Jónas yrkir Magnúsarkviðu í minn-
ingu Magnúsar Stephensen dóm-
stjóra að beiðni Ólafs sonar hans, og
þáði fyrir ríflegust ritlaun ævi sinnar.
Jónas ráðinn fastur starfsmaður
Bókmenntafélagsins til þess að rita
Íslandslýsinguna. Ásamt honum er
ráðinn til verksins Jón Sigurðsson. Í
hlut Jónasar átti að koma nátt-
úrufræði og landafræði, en Jón skyldi
skrifa um sögu og hag þjóðarinnar.
Heldur um sumarið austur á land,
ekki síst til þess að rannsaka silf-
urberg í Helgustaðarhlíð í Reyð-
arfirði. Þar gerir Jónas merkar upp-
götvanir. Ferðin er svallsöm og Jónas
á köflum illa haldinn. Heldur til Kaup-
mannahafnar 27. október með skipi
frá Eskifirði. Var það hinsta kveðja
hans við Ísland.
1843 Jónas vinnur að út-gáfu á Uppdrætti Ís-
lands eftir Björn Gunnlaugsson,
gamlan kennara sinn.
Sjötti árgangur Fjölnis kemur út
um vorið og á Jónas langstærstan
hlut í ritinu, m.a. alls 16 kvæði,
bæði frumort og þýðingar, m.a. eftir
Heine, Goethe og Schiller.
Um sumarið flyst Jónas til smá-
bæjarins Sorø á Sjálandi, ca. 70 km
vestan við Kaupmannahöfn. Þar býr
hann um veturinn á heimili vinar síns
Japetusar Steenstrups við nátt-
úrurannsóknir og skriftir. Vinnur m.a.
að miklu riti um eldgos og jarð-
skjálfta á Íslandi frá landnámstíð.
Jónas yrkir fjölda kvæða í Sorø,
m.a. Dalvísu, Sláttuvísu, Illan læk
eða Heimasetuna, Kossavísu og Ég
bið að heilsa! (Nú andar suðrið …).
1844 Jónas flytur um voriðaftur til Kaup-
mannahafnar, nokkuð skyndilega því
Steenstrup er kallaður til utanfarar
með Friðriki krónprinsi. Snýr ekki aft-
ur til Sorø.
1845 Yrkir síðasta vetursinn meira en nokkru
sinni, m.a. Enginn grætur Íslending,
Annes og eyjar, Leiðarljóð til Jóns
Sigurðssonar og gengur frá Ferðalok-
um.
Vinnur af miklum krafti að end-
urreisn alþingis og á sæti í öllum
veigamestu nefndum sem starfa að
málinu.
Í apríl flytur Jónas í St. Pederst-
ræde frá íbúð í Larsbjörnstræde þar
sem hann hafði búið mánuðina á
undan.
Aðfaranótt 21. maí hrasar Jónas í
stiga í ganginum í St. Pederstræde
á leið til herbergis síns og fót-
brotnar. Morguninn eftir er hann
fluttur á Friðriksspítala þar sem
hann andast 26. maí eftir að drep
hafði komist í fótinn og breiðst út.
Útför hans er gerð 31. maí og hann
grafinn í Assistenskirkjugarði í
Kaupmannahöfn.
Páll Valsson tók saman.
Árið 1959 stjórnaði Haraldur
Bessason fundi á Fort Garry-
hótelinu í Winnipeg með Jósep
Thorson, fyrrum ráðherra í
Kanada, og tveimur vestur-
íslenskum aldavinum Jóseps.
Í þessari stórskemmtilegu en
síðbúnu fundargerð enduróma
sögurnar sem karlarnir skiptust á.
Sama leiftrandi frásagnargleði og
í Bréfum til Brands.
Vandaðar bækur fyrir vandláta lesendur
sími 561 0055 • www.ormstunga.is
Haraldur Bessason
Dagstund á Fort Garryen mært í sömu mund kónginn.Og þótt búið sé að sanna vís-
indalega að banameinið hlýst af fót-
broti og að brjóstveikin hafi stafað af
því að Jónas forkælist í hrakför um
eyðimörkina Nýjabæjarfjall, þá virð-
ist Megas í gríni eða kannski bara
einhverjir langdrukknir menning-
armenn í höfuðborginni hafa komið
þeirri hugmynd inn hjá alþjóð að
„Jónas hafi ekki verið allur þar sem
hann var séður“, og hafi gert það
sem nú er kallað „að kaupa vænd-
isþjónustu“, smitast fyrir vikið af
herfilegum kynsjúkdómi og legið
marineraður í sífilis lungann úr sín-
um efri árum. Ekkert bendir til þess
að þetta hafi verið rétt, en þessi fran-
sóssaga er meiriháttar stykki í
ímyndarpúsli Jónasar og varpar á
hann þeim gangsterblæ sem kannski
hefur meira en nokkuð annað haldið
minningu hans á lofti meðal þeirra
sem nú eru yngri en fimmtugir.
Helstu hetjur íslensks samtíma eru
fíklar, glæpamenn og auðmenn. Með
brennivínið og fransósinn að vopni
lendir Jónas í tveimur fyrstu flokk-
unum. Það tryggir honum traustan
sess í allraguðahofinu nú á upphafs-
árum 21. aldar þegar ringlaður al-
menningshugurinn hringsólar um
óöldina í miðbænum, handrukkanir,
fíkniefni og óhóflegt ríkidæmi fá-
einna fjármagnseigenda.
Svarti Jónas
Skáldskapur Jónasar og raunar
heildarverk hans allt er meira og
betur rannsakað en nokkurt annað
heildarverk íslenskrar ljóðsögu. Við
höfum fyllri upplýsingar í höndunum
um flest kvæði Jónasar en nokkurs
annars íslensks skálds fyrri alda. Og
raunar er það svo að við höfum
margar mismunandi túlkanir á
kvæðum hans í höndum, ögrandi
greiningar sem vísa okkur leið inn í
ný híbýli. Á bak við hlera koma í ljós
óvænt bæjargöng sem liggja inn í
búr og baðstofur annarra tímabila
bókmenntasögunnar, svið hugsunar
þar sem fæstir héldu fyrsta kastið að
íslenskt skáld hefði borið niður. Ef
skáldskapur Jónasar væri veglegur
bær væri ein skemman tileinkuð
klassískri hefð elegíunnar þar sem
Ísland, farsælda frón trónar á stalli
sem frumlegt innlegg í langa röð
sem teygir sig aftur til latneskrar
fornaldar. Við finnum Jónas fyrir í
endurreisnarham í kammersi þar
sem tersínur Gunnarshólma hljóma í
senn eins og nýlatneskt glæsikvæði
og rómantískt goðmagnaljóð. Og við
sjáum hann í eldaskála við fótskör
margvísra kvenna sem leiða hann
inn í Edduhefðir sem verða honum
svo inngrónar að þær verða að sjálf-
sögðum tjáningarmáta fyrir nútíð-
arfólk. Hvar sem borið er niður hafa
góðir menn og konur búið til fyrir
okkur skilningsleiðir og göngustíga.
En við fylgjum engu að síður ímynd-
inni og hún er svört. Er þetta ekki
kvæði um þyngslin sem koma yfir
hann? Hinn þungi Jónas, svarti Jón-
as. Það er okkar skáld. Fullt með
fransós.
Bjarti Jónas
Þetta er hins vegar Jónas fyrir full-
orðna. Til að gera hann smekklegri
fyrir börn og bjartsýnt fólk var fyrir
löngu þróuð skilningslína sem um
skeið átti meira gengi að fagna sem
ímynd. Þetta er myndin af sólar-
manninum Jónasi. Margir sem
komnir eru af léttasta skeiði kannast
vel við hreiminn í þessari björtu rödd
sem færði sólina og vorið inn í huga
Íslendinga. Að heyra Ég bið að
heilsa! sungið af Karlakór Reykja-
víkur og Guðmundi Jónssyni heitn-
um í klassískri upptöku frá árinu
1957 í Óskalögum sjúklinga á hverj-
um einasta laugardagsmorgni sjö-
unda og áttunda áratugar 20. aldar
hafði varanleg mótunaráhrif á heila
kynslóð. Það var stórbrotið að heyra
þessu lagi blastað úr risaútvörpum
af gerðinni Telefunken eða Philips
mitt yfir laugardagshreingerning-
arnar á meðan grjónagrauturinn eða
saltfiskurinn kraumuðu í pottunum
og horfa í leiðinni út yfir úfið haf eða
á fjarlæg fjöll þar sem skýjaflókar
virtust sem snöggvast víkja til hliðar
á meðan lagið var leikið. Auðvitað er
þrá og þyngsli í þessu ljóði ef maður
vill hafa það svo, en túlkun Karla-
kórsins og Guðmundar óperusöngv-
ara á lagi Inga T. Lárussonar er ekki
á þann veg. Raddir kórsins eru létt-
ar, kátar, líkt og trillur sem vagga á
bárum eða hross sem hlaupa í haga
sér til skemmtunar áður en þau
skyndilega nema staðar og sperra
eyrun. Frostið er farið úr jörðu, allt
er deigt og lint og opið og til í hvað
sem er. Farfuglarnir hafa uppi
„sælla söngfugla kvak“ og „röðull
brosir“, „snjórinn eyðist, gata greið-
ist“ og nóg er að gera „nóttu bjartri
á“. Vorið er komið. Hinn einfaldi og
tæri fögnuður yfir vorkomunni og
birtunni var bundinn í orð af Jónasi á
þann hátt að kynslóðir leituðu til
hans eins og flugur í ljós.
Því þegar gætt er að því sér-
staklega hafa kvæði Jónasar ótrú-
lega margar tilvísanir til sólarinnar
og birtunnar. Maður getur raunar
svo sem skilið að þeim sem eitthvert
púður þótti í Jónasi hafi loks þótt
nóg komið af upphafningu birtunnar
og sætsúputali í kringum „ástmög
þjóðarinnar“. En fyrir vikið verður
að víkja megninu af skáldskap Jón-
asar til hliðar eða í það minnsta end-
urtúlka hann sem afrakstur brenni-
víns, þunglyndis og kramar. Hins
vegar þarf ekki annað en að slá upp í
heildarútgáfu þeirra fóstbræðra
Hauks Hannessonar, Páls Valssonar
og Sveins Yngva Egilssonar til að sjá
birtuspilið blasa við. Og um leið rifj-
ast upp ímyndin eins og hún eitt sinn
var og er enn í munni Mjólkursam-
sölunnar. Þar birtist Jónas sem eins-
konar Gandálfur á gangi um landið
með ljóðstaf í hendi, ekki hreifur af
víni, heldur upphafinn af anda nátt-
úrunnar. Hann slær prikinu við
grundir og björg svo hjúpur vana og
sljóleika hrekkur af náttúrunni.
Hann er eins og forvörður sem
kemst í renessanshimin á ítalskri
fresku og fágar burt gamalt gróm en
skilur eftir bláma og ljóma. Þessi
Bjarti Jónas var raunar sérstakt dá-
lætisefni Halldórs Laxness, sem á
efri árum skrifaði frábæra hugleið-
ingu um eina helstu uppfinningu
Jónasar, íslenskt landslag, í formáls-
orðum sínum að bókinni Reginfjöll
að haustnóttum eftir Kjartan Júl-
ísson frá Skáldstöðum Efri. Hann sá
að það var verk þessa töframanns að
draga niður gömlu skúmtjöldin og
birta landið í nýjum ljóma.
Það væri ofsagt að segja að Svarti
Jónas og Bjarti Jónas tækjust á. En
þótt báðar ímyndirnar hafi margt að
sækja til rannsókna og könnunar á
skáldskap Jónasar eru þær
skemmtilega ósamstæðar og lýsa
einskonar geðklofasýn á Jónas Hall-
grímsson. Hann verður með öðrum
orðum að dæmigerðum sund-
urklofnum nútímamanni. Annars
vegar fórnarlamb menningarinnar.
Hins vegar hið hreina barn náttúr-
unnar. Hann er í senn gangster og
krútt.
og Bjarti Jónas
Höfundur er bókmenntafræðingur.