Lesbók Morgunblaðsins - 15.12.2007, Síða 8

Eftir Láru Magnúsardóttur
larama@gmail.com
Þ
ótt hljótt sé orðið um nafn
Jóns Guðmundssonar rit-
stjóra var hans minnst þeg-
ar öld var liðin frá fæðingu
hans fyrir að vera sá Ís-
lendingur sem hefði verið
þjóð sinni til mestrar nyt-
semdar „að Jóni Sigurðs-
syni einum fráskildum“. Jón Guðmundsson
var áberandi stjórnmálamaður á sínum tíma,
einn helsti forgöngumaður þess andófsflokks
sem myndaðist á þjóðfundinum 1851 og einn
þeirra sem þar mótmæltu. Hann var leiðtogi
lýðræðishreyfingar sem stóð að Þingvalla-
fundum, fyrsti atvinnublaðamaður landsins og
gegndi embætti forseta Alþingis.
Jónarnir tveir voru vinir og samherjar í
baráttunni fyrir heimastjórn og fullveldi Ís-
lands, en þótt báðir hafi barist ævilangt fyrir
sannfæringu sinni um rétt og stöðu Íslands
innan danska konungsríkisins var Jón Guð-
mundsson búsettur á Íslandi öfugt við nafna
sinn Sigurðsson sem fór ungur alfarinn til
Kaupmannahafnar. En sú vík, sem hafið milli
Íslands og Danmerkur var milli þessara vina,
skapaði fjársjóð fyrir eftirkomandi kynslóðir
því vegna fjarlægðarinnar þurftu þeir að tal-
ast við í gegnum bréfaskriftir sem hafa varð-
veist að hluta. Einar Laxness sagnfræðingur
hefur búið til prentunar áður óútgefin bréf
Jóns Guðmundssonar til Jóns Sigurðssonar,
ásamt inngangi og skýringum. Bréfabókin
ber heitið Jón Guðmundsson ritstjóri, bréf til
Jóns Sigurðssonar forseta 1855-1875, og er
gefin út af Þjóðskjalasafni Íslands á tveggja
alda fæðingarafmæli Jóns.
Vinir og pólitískir samherjar
191 bréf og orðsendingar eru til frá Jóni Guð-
mundssyni til nafna hans Sigurðssonar, en 47
þeirra voru prentuð í bókinni Bréf til Jóns
Sigurðssonar: Úrval. Auk tveggja uppkasta
eru aðeins varðveitt sjö bréf til hins fyrr-
nefnda frá þeim síðarnefnda. „Ef til vill hafa
bréf brunnið hjá afkomendum Jóns Guð-
mundssonar og kannski hafa þau dreifst,“
segir Einar Laxness, sem auk þess að gefa
bréfin út nú skrifaði ævisögu Jóns Guð-
mundssonar (1960) og annaðist útgáfu bréfa
Jóns ritstjóra til Jóns forseta frá árunum
1845-1855, en það rit kom út árið 1984. „ En
Jón Sigurðsson hélt sínum bréfum vel til
haga og eyddi engum bréfum öðrum en frá
Ingibjörgu Einarsdóttur heitkonu sinni,“ seg-
ir Einar ennfremur. Því eru líklega öll bréf
sem Jón Guðmundsson skrifaði nafna sínum
varðveitt.
Jónarnir tveir urðu samherjar í stjórn-
málum en milli þeirra var einnig vináttu-
samband sem hófst þegar báðir sátu á þingi
árið 1845. „Bréfaskriftir byrja strax þá og
standa í 30 ár. Það hlýtur að hafa verið ómet-
anlegt fyrir Jón Sigurðsson að fá upplýsingar
beint frá Jóni Guðmundssyni til Kaup-
mannahafnar. Þá vissi hann alltaf hvað var á
seyði heima. Í þau fimm skipti sem Jón Guð-
mundsson dvaldi í Danmörku var hann heim-
ilisvinur hjá Jóni Sigurðssyni og öfugt. Það
var vináttusamband milli fjölskyldnanna og
til dæmis kölluðu Kristín, dóttir Jóns Guð-
mundssonar, og Jón Sigurðsson hvort annað
„sinn góða vin“. Það var alltaf verið að senda
kveðjur milli þeirra.“
Hver var Jón Guðmundsson?
Jón Guðmundsson fæddist í Reykjavík árið
1807 en lést 1875. Hann var sonur fátækra
foreldra sem áttu skammvinnt samband og
Jón varð sjö ára niðursetningur á heimili
Hans Peter Wilhelm Biering, verslunarstjóra
í Reykjavík. Jón hlaut þar gott atlæti og
nokkra menntun til fimmtán ára aldurs og
lauk síðar prófi frá Bessastaðaskóla með að-
stoð góðra manna. Veikindi, ef til vill berklar,
munu hafa sett nokkurt strik í reikninginn,
en hann var síðan haltur og gekk við hækju.
Árið 1852 tók hann „kúskeksamen“, en það
var próf í dönskum lögum. Kona hans var
Hólmfríður Þorvaldsdóttir. Þau áttust árið
1836 og eignuðust þrjú börn.
Jón starfaði síðan hjá land- og bæjarfóg-
etanum í Reykjavík og varð umboðsmaður
jarða Kirkjubæjarklausturs og konungsjarða
í Vestur-Skaftafellssýslu frá 1837. Þar hóf
hann stjórnmálaferil sinn. Hann var alþing-
ismaður Skaftfellinga á hinu nýendurreista
ráðgjafarþingi Alþingis 1845 en Vestur-
Skaftfellinga eftir að sýslunni var skipt, frá
1858-1869. Hann var oft varaforseti Alþingis
frá árinu 1855 og forseti 1859 – og felldi þá
Jón Sigurðsson vegna fjárkláðamálsins, sem
annars var jafnan forseti Alþingis þegar hann
sat þing frá 1849 til æviloka.
Lýðræðissinninn
Stjórnmál voru með líflegra móti á tímum
Jóns Guðmundssonar, því þegar konungur af-
salaði sér einveldi árið 1848 þurfti að koma á
nýrri stjórnskipan í danska ríkinu og meðal
annars að skilgreina stöðu Íslands innan
þess. Jón Sigurðsson mótaði stefnu Íslend-
inga í því máli með ritgerð sem hann birti í
Nýjum félagsritum sama ár. Í stefnunni fólst
að Íslendingar ættu að semja beint við kon-
ung um stöðu sína í danska ríkinu en ekki við
þjóðþing Dana og það ætti að gera óháð
stjórnlögum Danmerkur. Hart var tekist á
um þetta mál, en styrinn stóð um það hvort
Ísland yrði samt í danska ríkinu eins og hug-
ur stjórnvalda stóð til, eða fengi innlenda
landstjórn, eigið löggjafarþing og fjárforræði
eins og fólst í stefnu Jóns Sigurðssonar.
Árið 1848 átti Jón Guðmundsson frum-
kvæði að því að haldinn var almennur fundur
á Þingvöllum, þar sem samin var bænaskrá
til konungs um stjórnskipunarmálið. Farið
var fram á að Íslendingar fengju eigið þjóð-
þing eins og Danir og kysu fulltrúa eftir
frjálsum kosningalögum til að sinna eigin
málum. Ennfremur var lögð fram tillaga sem
gerði ráð fyrir að sérstök samkoma Íslend-
inga, þjóðfundur, gerði tillögur um framtíð-
arskipan mála.
Konungur féllst á að staða Íslands yrði
ekki ákveðin fyrr en eftir að Íslendingar
hefðu látið álit sitt í ljós á þingi innanlands,
en útnefndi Jón og fjóra aðra sem fulltrúa Ís-
lands á stjórnlagaþingi ríkisins um veturinn.
Þeir gættu þess að engar ákvarðanir væru
teknar um málefni Íslendinga, en á þinginu
var samþykkt stjórnarskrá fyrir danska ríkið,
Grundloven.
Þingvallafundurinn 1848 vakti upp hreyf-
ingu í lýðræðisátt meðal landsmanna, þar
sem Jón Guðmundsson fór fremstur og hélt
meðal annars á lofti kröfu um að kosninga-
réttur yrði rýmkaður. Hann var þeirrar skoð-
unar að fleiri ættu að tjá sig um stjórnmál en
þeir fáu eignamenn sem höfðu kosningarétt.
Atvinnubann
Á þjóðfundinum 1851 var Jón Guðmundsson
einn forystumanna þeirra sem tóku eindregna
afstöðu gegn frumvarpi dönsku stjórnarinnar
og fóru fram á að nýtt frumvarp yrði lagt
fram, á grundvelli þeirrar stefnu sem Jón
Sigurðsson mótaði. Eftir harðar deilur sleit
Trampe greifi fundinum, en hann var fulltrúi
konungs. Það var þá sem Jón Sigurðsson og
flestir aðrir fundarmenn mótmæltu, eins og
frægt hefur orðið.
Trampe greifi taldi Jón Guðmundsson einn
„skaðvænasta“ andstæðing stjórnarinnar og
fljótlega var honum vikið úr embætti sýslu-
manns Skaftafellssýslu og bannað var til
frambúðar að veita honum opinbert embætti.
„Það sem yfirvöld höfðu á hann var að hann
fór til Kaupmannahafnar í leyfisleysi eftir
þjóðfundinn 1851, þótt hann hefði tilnefnt
mann fyrir sig,“ segir Einar. „Eftir þetta
sótti Jón ítrekað um störf og reyndi að fá
sýslumannsembætti eins og hann var mennt-
aður til. Hann bað Jón Sigurðsson að hjálpa
sér að fá embætti póstmeistara, en Jón Sig-
urðsson gaf lítið fyrir póstmeistaradæmið og
sagði að staður Jóns Guðmundssonar væri í
stjórn Íslands. Menn höfðu stórar en óraun-
sæjar hugmyndir um það sem gæti gerst.“
Fjölmiðlavald
Á Þingvallafundi sumarið 1852 var hinum at-
vinnulausa Jóni Guðmundssyni falið að taka
við ritstjórn blaðsins Þjóðólfs og gegndi hann
því starfi í 22 ár. Það varð málgagn stjórn-
arandstöðunnar og eins og Jón lýsti því;
Skuggi þjóðhetjunna
Einar Laxness „Ég fékk ungur áhuga á sögu. Þá dettur manni í hug kennslubók í Íslandssögu eftir J
þjóðernishyggju og stælti okkur til hrifningar á dáðum forfeðranna og leiddi okkur inn í heim Íslend
Jón Guðmundsson ritstjóri átti í umfangsmiklum bréfasamskiptum við Jón Sigurðsson forseta.
Bréf hans hafa nú verið birt á einni bók; Jón Guðmundsson ritstjóri, bréf til Jóns Sigurðssonar
forseta 1855-1875, en útgáfuna annaðist Einar Laxness sagnfræðingur. Blaðamaður kynnti sér
Jón Guðmundsson, en í dag eru 200 ár liðin frá fæðingu hans, og talaði við Einar Laxness.
8 LAUGARDAGUR 15. DESEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók