Lesbók Morgunblaðsins - 15.12.2007, Síða 10

10 LAUGARDAGUR 15. DESEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Sigtrygg Magnason
naiv@internet.is
Þ
etta er einn af þessum dög-
um sem veturinn veit ekki
hvaðan á hann stendur
veðrið og það rignir yfir
okkur vori. Himinninn er
grár og Hallgrímskirkja
hímir á holtinu eins og niðurrignt lama-
dýr. Þetta er svona dagur sem maður
þakkar guði fyrir hús. Og í einu slíku í
Hlíðunum, sjálfu Valshverfinu, býr Frið-
rik Rafnsson þýðandi.
Það er mikið lesið á þessu heimili.
Lesið og þýtt. Friðrik hefur nýlokið við
að þýða fyrstu skáldsögu Milans Kun-
dera, Brandarann, og hefur þar með þýtt
allar skáldsögur Kundera, tíu talsins.
Þar með eru Íslendingar komnir í hóp
þeirra þjóða sem eiga allar skáldsögur
þessa vinsæla höfundar á eigin móð-
urmáli.
„Það er setning í Óbærilegur léttleiki
tilverunnar sem hefur alltaf heillað mig:
„Tilviljunin er töfrum gædd, hið fyr-
irfram ákveðna ekki“,“ segir Friðrik.
Hann hellir upp á kaffi. Hleypir kett-
inum út. Segir frá því þegar hann stund-
aði háskólanám í Aix en Provence í Suð-
ur-Frakklandi og kynntist bókmenntum
Kundera í kúrsi um útlagahöfunda,
gjarnan frá Mið-Evrópu og Norður-
Afríku, sem sest höfðu að í Frakklandi. Í
Kundera fann hann skemmtilega blöndu
af hugleiðingum um tilveruna, leikgleði
og prakkaraskap, nokkuð sem hann hafði
ekki séð í seinni tíð hjá íslenskum rithöf-
undum, fyrir utan kannski Guðberg og
Laxness. „Þetta var feiknarlega frískandi
og skemmtileg lesning. Ég hafði áður
reynt mig við að þýða Beckett og Ara-
gon, aðallega vegna þess að ég skildi þá
ekki. Það var gaman að glíma við þessa
texta með hæfilegum skammti af orða-
bókum og þrjósku.“
Kötturinn vill koma inn
Fyrstu verk Kundera sem Friðrik þýddi
voru smásagan Englarnir úr Bókinni um
hlátur og gleymsku og Jakob og meist-
arinn, leikrit sem sett var upp í Stúd-
entaleikhúsinu 1984 í leikstjórn Sigurðar
Pálssonar. Árið 1986 kom síðan út á ís-
lensku Óbærilegur léttleiki tilverunnar í
þýðingu Friðriks. Hún sló í gegn. Og svo
framvegis. Milan Kundera hefur verið ís-
lenskum lesendum kær æ síðan.
Samstarf Friðriks og Kundera er sér-
stakt. Friðrik kynntist rithöfundinum
persónulega á námsárum sínum í París
og var nemandi hans í háskóla þar um
skeið. Fyrst hittust þeir í ársbyrjun
1984, um það leyti sem leikrit Kundera,
Jakob og meistarinn var sett upp hér-
lendis og skáldsagan Óbærilegur léttleiki
tilverunnar kom fyrst út í París. Friðrik
hefur í gegnum tíðina þýtt sumar skáld-
sögur Kundera strax og þær voru til-
búnar í handriti og ein bók, Óljós mörk,
var frumútgefin á íslensku árið 1997.
Hver bók er núllstilling
Brandarann skrifar Kundera þegar Vorið
í Prag stendur yfir. Það fjallar um
hvernig lítill brandari á póstkorti hefur
ófyrirsjáanlegar afleiðingar á lífshlaup
ungs háskólastúdents. Kommúnistarnir
voru ekkert sérlega hláturmildir þegar
kom að gríni um kenningar Marx. Bjart-
sýnin er ópíum fólksins, skrifar að-
alpersónan Lúðvík í bréfi til ungrar
stúlku og hún sýnir það félögum sínum í
Kommúnistaflokknum. Þrautagangan
hefst. Lúðvík er rekinn úr Flokknum.
Nokkuð sem Kundera sjálfur upplifði
vegna Brandarans.
Kisi slappar af, liggur á gólfinu og
leikur rýjamottu.
„Þýðandinn þarf að núllstilla sig fyrir
hverja bók sem hann byrjar að þýða,
jafnvel þótt hann hafi safnað talsverðu í
reynslusarpinn,“ segir Friðrik. „Það er
mjög mikilvægt að nálgast hverja bók af
auðmýkt og án fyrirframgefinna lausna.
Lesa verkið ofan í kjölinn og leita lausna.
Reyna síðan að vera í senn nákvæmur og
hugkvæmur. Brandarinn er ólík síðari
bókum Kundera, það er meira flæði í
stílnum og meiri galsi í þessum unga
Kundera. Sagan er sögð frá sjónarhóli
nokkurra ólíkra persóna og því er frá-
sagnarmáti og andblær misjafn eftir per-
sónunum. Það var nokkuð snúið að finna
málsnið og stíl sem hentaði hverri per-
sónu og að því leyti er bókin mjög ólík
seinni bókum höfundarins þar sem meiri
samfella ríkir í tóninum. Sennilega er
það helsti lærdómur minn sem þýðanda,
að vera hógvær, nálgast sköpunarverk
annarra af auðmýkt og virðingu.“
Tónhugsun í textanum
Milan Kundera er alinn upp við mikla og
góða tónlist. Faðir hans var á sínum tíma
nemandi tónskáldsins Janaceks, píanisti
og yfirmaður Janacek tónlistar-
akademíunnar í Prag. Kundera lærði pí-
anóleik af föður sínum og á sínum tíma
var hann mjög að velta fyrir sér hvort
hann ætti heldur að verða tónskáld eða
rithöfundur. Þetta kemur glögglega fram
í öllum hans bókum. Í ritgerðasöfnum
sínum vísar Kundera t.d. gjarna í tónlist.
Janacek, Beethoven, Bach og Stravinskí
eru honum kærir.
„Kundera vinnur mikið með hrynjandi
og kaflaskipti; leggur mikið upp úr bygg-
ingu verka sinna,“ segir Friðrik. „Hann
talar um kompósisjón, um það að semja
skáldsögu eins og maður semur tónverk.
Þegar Óbærilegur léttleiki kom út töluðu
gagnrýnendur gjarna um þessa tónlist-
artengingu, jafnvel um kvartett Kundera,
og vísuðu þá í aðalpersónurnar fjórar.
Eins hefur Ódauðleikanum verið líkt við
fúgu eftir Bach. Síðustu skáldsögurnar
einkennast af stíl sem er enn hnitmiðaðri
og sögurnar knappari, minna einna helst
á sónötur Beethovens. Skáldsaga og tón-
verk er auðvitað sitt hvor listgreinin, og
merkingarkerfi orða annað en tóna. Það
er því ekki hægt að yfirfæra verk hans
algjörlega yfir á tónlist, en tónhugsunin
mjög skýr í verkum hans og mikilvægur
hluti af þeirri fagurfræði sem þau grund-
vallast á.“
Kisi liggur enn.
„Gefandi þolinmæðisverk“
Hlutskipti þýðenda er sérstakt, en Frið-
rik kvartar ekki yfir því og finnst ánægj-
an af vel unnu verki það sem mestu
skiptir. „Að vera með safaríkt bók-
menntaverk í höndunum og lesa ofan í
kjölinn er gefandi og ánægjulegt. Að
þurfa að átta sig á samhengi hlutanna,
mynstri, músík og tengingum. Ef þýð-
andinn heyrir ekki bergmál í tónverki
höfundarins, í þessu tilfelli Kundera, sér
ekki tilbrigði við stefin sem höfundurinn
er að vinna með, svíkur hann textann.
Þessi einkenni verka Milans Kundera
gera þau kannski erfiðari viðureignar en
verk margra annarra og kallar á meiri
undirbúningsvinnu. Síðan er eitt að telja
sig skilja verkið og annað að koma því á
hliðstæðan hátt yfir til íslenskra lesenda.
Þegar manni finnst það takast, þegar
hlutirnir smella saman, grípur mann ein-
hvers konar vellíðunartilfinning sem
kannski mætti kalla endursköpunargleði.
En þetta er þolinmæðisverk, gefandi þol-
inmæðisverk."
Kötturinn sefur enn. Það er enn vor.
Bjartsýnin er ópíum fólksins, jafnt á tím-
um kommúnisma og markaðshyggju.
Hættum að tala upp gengi krónunnar og
lesum bók. Kannski Brandarinn gæti
kennt okkur sitt hvað um vorið í Reykja-
vík.
Góðir kommúnistar
hlæja ekki að Marx
Morgunblaðið/Sverrir
Friðrik Rafnsson „Þýðandinn þarf að núllstilla sig fyrir hverja bók sem hann byrjar að þýða, jafn-
vel þótt hann hafi safnað talsverðu í reynslusarpinn“ segir Friðrik.
Friðrik Rafnsson hefur þýtt allar skáld-
sögur tékknesk-franska rithöfundarins
Milans Kundera á íslensku. Seinasta bókin
sem hann þýddi, Brandarinn, er jafnframt
fyrsta skáldsagan sem Kundera gaf út.
Hér er rætt við Friðrik um glímuna við
Kundera.
Höfundur er rithöfundur.
Verk eftir Milan Kundera
Sögur
Brandarinn (skáldsaga, 1967; útgefin á íslensku 2007)
Hlálegar ástir (smásögur, 1968; útgefin á íslensku 2002)
Lífið er annars staðar (skáldsaga, 1973; útgefin á íslensku
2005)
Kveðjuvalsinn (skáldsaga, 1973; útgefin á íslensku 1992)
Bókin um hlátur og gleymsku (skáldsaga, 1978; útgefin á
íslensku 1993)
Óbærilegur léttleiki tilverunnar (skáldsaga, 1984; útgefin
á íslensku 1986)
Ódauðleikinn (skáldsaga, 1990; útgefin á íslensku sama
ár)
Með hægð (skáldsaga, 1995; útgefin á íslensku sama ár)
Óljós mörk (skáldsaga, 1997; frumútgefin á íslensku)
Fáfræðin (skáldsaga, 2000; útgefin á íslensku sama ár)
Leikrit
Jakob og meistarinn, hylling til Denis Diderot (1981; leik-
ið á íslensku 1984)
Ritgerðir
List skáldsögunnar (1986; útgefin á íslensku 1999)
Svikin við erfðaskrárnar (1993)
Tjöldin (2005, útgefin á íslensku 2006)
» Síðan er eitt að
telja sig skilja
verkið og annað
að koma því á
hliðstæðan hátt
yfir til íslenskra
lesenda. Þegar
manni finnst það
takast, þegar
hlutirnir smella
saman, grípur
mann einhvers
konar vellíð-
unartilfinning
sem kannski
mætti kalla end-
ursköpunargleði.