Morgunblaðið - 17.01.2007, Blaðsíða 26

26 MIÐVIKUDAGUR 17. JANÚAR 2007 MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
✝ Magnús Magn-ússon fæddist í
Reykjavík 12. októ-
ber 1929. Hann and-
aðist á heimili sínu í
Blairskaith House í
Balmore, norður af
Glasgow, Skotlandi,
7. janúar síðastlið-
inn. Foreldrar hans
voru Sigursteinn
Magnússon, fyrrver-
andi fram-
kvæmdastjóri Sam-
bands íslenskra
samvinnufélaga,
SÍS, í Evrópu með aðsetur í Ed-
inborg, og Ingibjörg Sigurð-
ardóttir, húsfreyja. Magnús tók
sér eftirnafnið Magnusson að
breskum sið. Systkini Magnúsar
voru dr. Sigurður S., yfirlæknir á
fæðingar- og kvensjúkdómadeild
Landspítalans, Margrét, húsfreyja,
og Snjólaug, tónlistarkennari.
Snjólaug lifir systkini sín.
Magnús kvæntist 30. júní 1954 í
Glasgow blaðakonunni Mamie Ba-
ird, sem fylgir honum til grafar.
Börn þeirra eru: Sally, blaða-
maður, f. 11. október 1955, Mar-
grét Ingibjörg, sjónvarpsframleið-
andi, f. 5. apríl 1959, Anna
Snjólaug, útvarpskona. f. 20. maí
1960, Sigursteinn, f. 9. júní 1961,
lést af slysförum í maí 1973, og Jón
Sigurður, sjónvarpsframleiðandi,
f. 30. maí 1965.
Að loknu námi við Edinburgh
Academy árið 1948 fékk Magnús
liggur á fjórða tug ritverka, sem
hann ýmist vann einn eða í félagi
við aðra. Hann fékkst við þýðingar
allt frá háskólaárunum og sneri,
ásamt Hermanni Pálssyni, fjórum
íslenskum fornsögum yfir á ensku.
Að auki þýddi hann fimm ritverka
Halldórs Laxness á ensku, auk
annarra ritverka. Eftir hann liggja
margvísleg fræðirit, m.a. mikið rit-
verk um sögu Skotlands sem kom
út árið 2000.
Magnús gegndi fjölmörgum
trúnaðar- og ábyrgðarstöðum um
ævina. Hann var rektor Edinborg-
ar-háskóla 1975–78, formaður
ungra skoskra leikara 1976–78,
stjórnarmaður skoska kirkju- og
menningarsjóðsins, SCAHT, 1978–
85, forseti konunglegu fuglavernd-
unarsamtakanna, RSPB, 1985–90,
auk þess sem hann var heið-
ursrektor við sjö skoska og breska
háskóla, stofnandi skosku nátt-
úruverndarsamtakanna, SNH,
1992, og stjórnandi til 1999, svo
eitthvað af löngum ferli sé nefnt.
Hann var sæmdur riddarakrossi
hinnar íslensku fálkaorðu 1975,
stórriddarakrossi hinnar íslensku
fálkaorðu 1986 og heiðursridd-
araorðu hins breska heimsveldis
1989. Þá fékk hann heiðurs-
verðlaun Íslensku kvikmynda- og
sjónvarpsakademíunnar árið 2002.
Hann ferðaðist reglulega til Ís-
lands og sá heimaland sitt síðast í
júlímánuði 2006 er hann sótti ætt-
armót Laxamýrarættarinnar.
Magnús verður jarðsunginn frá
Baldernock Church, steinsnar frá
heimili hans í skoska bænum Miln-
gavie, í dag og hefst athöfnin
klukkan 11.30.
styrk til náms við Jes-
us College við Ox-
ford-háskóla, þar
sem hann las ensku
og bókmenntir.
Fimm árum síðar
lauk hann tveggja
ára framhaldsnámi í
íslenskum fornbók-
menntum við sama
skóla.
Magnús fékkst við
ýmiss konar ritstörf á
háskólaárunum og
hóf að þeim loknum
störf hjá dagblaðinu
Scottish Daily Express árið 1953
og varð þar aðstoðarritstjóri.
Hann hóf því næst störf hjá
Scotsman 1961 og fór þá fyrir
rannsóknarhópi blaðsins, auk þess
að verða aðstoðarritstjóri. Þremur
árum síðar varð hann kynnir þátt-
arins Tonight á sjónvarpsstöð
breska ríkisútvarpsins, BBC. Þeg-
ar sýningum þáttarins var hætt
sneri hann heim úr starfsleyfi frá
Scotsman en vann svo samhliða að
framleiðslu vikulegra þátta fyrir
sjónvarpsstöðina BBC Scotland.
Þá varð hann kynnir þáttarins
Chronicle á BBC2 árið 1968 og
fjallaði þar um sögu og forn-
leifafræði. Fjórum árum síðar tók
hann við stjórn spurningaþáttarins
Mastermind og stýrði honum við
miklar vinsældir í áraraðir, eða
allt til 1997.
Magnús var geysilega afkasta-
mikill rithöfundur og eftir hann
Ég hef oft velt því fyrir mér hvað
er að vera Íslendingur. Er það ekki
þegar grannt er skoðað að njóta æv-
intýrisins sem eru minningarnar á ís-
lensku og meta að verðleikum sjálft
landið og landslagið, náttúruna sem
hvergi er að finna nema á Íslandi?
Magnús Magnússon var óhikað sá
Íslendingur sem ég hef kynnst sem
mest líktist þeim hugsjóna-Íslending-
um sem á sínum tíma efldu mönnum
þor og þrek til að standa á eigin fót-
um, Íslendingur sem vildi varðveita
og vernda þá ættjörð sem hann var
fæddur til þótt forlögin höguðu því
þannig að hann bjó og starfaði er-
lendis alla ævi. Þar kynnti hann Ís-
land með þeim hætti að enginn vafi
leikur á því að fleiri Bretar vita miklu
meira um Ísland og Íslendinga en
annars hefði verið. Hann studdi Ís-
lendinga einarðlega í breskum fjöl-
miðlum í þorskastríðunum, hann
þýddi margar Íslendingasagnanna á
ensku og þær voru prentaðar í sér-
útgáfu í Bretlandi. Þá þýddi hann
snilldarvel margar bækur Halldórs
Laxness.
Magnús var fræðimaður fram í
fingurgóma, víðlesinn og lærður, og
bjó yfir þeirri náðargáfu að geta
skrifað um allt milli himins og jarðar
þannig að það varð auðlesið og
skemmtilegt. Áhugamál hans voru
svo víðfeðm, að ógerningur er upp að
telja, en þar skipuðu Víkingatíminn,
upphaf Íslandsbyggðar og þjóðarger-
semar Íslendinga frá miðöldum, Ís-
lendingasögurnar og Eddukvæðin,
sérstakan sess. Hann skrifaði þá afar
fallegu bók „Landið, sagan og sög-
urnar“, sem upphaflega var skrifuð á
ensku undir nafninu „Iceland Saga“,
hann skrifaði glæsilega bók sem
nefnist „Viking Hammer of the
North“ um norræna goðafræði og
Edduna, hann gerði kvikmyndir um
íslenska sögustaði, skrifaði handrit
að íslenskri kvikmynd um náttúru-
vernd og nú síðast í haust handrit að
kvikmynd um stífkrampa sem var
banvænn sjúkdómur og landlægur í
Vestmannaeyjum og á Suðureyjum,
báðar í samvinnu við Pál Steingríms-
son kvikmyndagerðarmann. Enn
verður að minnast þess að hann var
einlægur náttúruverndarmaður og
lét ekki bara orðin tala heldur einnig
verkin. Sem fyrsti formaður Scottish
Natural Heritage, (Samtök um
verndun skoskra náttúruarfleifðar)
kom hann á samvinnu þeirra og
Landgræðslu ríkisins við góðan orðs-
tír.
Magnús var afreksmaður í verk-
um, vandvirkur og ætíð afar vel und-
irbúinn í hverju og einu sem hann tók
sér fyrir hendur. Honum var ekkert
óviðkomandi og hann miðlaði þekk-
ingu sinni af örlæti hugans og hjart-
ans, hvort sem það var í bókum og
greinum, til milljóna sjónvarpsáhorf-
enda í Bretlandi eða í góðra vina hópi.
Orðavalsvandinn er eitt umfjöllun-
arefna Þorsteins Gylfasonar, vinar
okkar beggja, í bókinni Sál og mál,
sem nýkomin er út, að honum látnum.
Sá vandi er mér á höndum um Magn-
ús Magnússon. Hvert stakt orð er fá-
tæklegt um mann sem á ekki sinn
líka. Þótt nokkur orð séu sett saman
duga þau skammt til að lýsa því sem
helst einkenndi hann út á við: fágæt
útgeislun, orðheppni, hlýja og um-
hyggja, glaðlegt yfirbragð og virðing
við fólk.
Á þessari stundu, sem er vissulega
kveðjustund, er mér þó ekki efst í
huga að Magnús Magnússon sé horf-
inn, heldur það að minning hans og sú
nærvera sem í henni felst, lýsir
áfram, mér og öðrum sem vorum svo
heppin að þekkja hann lengi og vel.
Vigdís Finnbogadóttir.
Ein bernskuminning mín frá heim-
sóknum Magnúsar er öðrum ljósari.
Hann stendur í kontórnum heima og
dregur uppúr þykkri skjalatösku
kilju með mörgæsarmerki á kilinum,
Njáls sögu, sem hann er nýbúinn að
þýða ásamt Hermanni Pálssyni pró-
fessor. Hann gefur sér tíma til að
árita handa mér eintak, stendur svo
fyrr en varir á útidyratröppunum og
kveður okkur, hleypur niður, veifar
glaðlega frá bílnum með vindinn í
hárinu, byr í vængjum.
Magnús segir frá því í bók Sallyar
dóttur sinnar, Drauminum um Ís-
land, að auðvitað hafi sig dreymt um
að verða skáld eins og Jóhann Sig-
urjónsson, ömmubróðir okkar, frægt
skáld í útlöndum – auðvitað! Og það
varð hann, að breyttu breytanda.
Með ritverkum sínum og sjónvarps-
þáttum miðlaði hann og endurskap-
aði menningararf okkar, ekki síður en
Jóhann í Lyga-Merði. Magnús notaði
nýtt form sem hæfði nýjum tíma, rétt
eins og Jóhann hefði gert, og anda-
giftin leyndi sér ekki.
Aðspurður um fræðaiðkun sína
sagðist hann bara segja frá uppgötv-
unum annarra, en einmitt slíka miðl-
un þekkingar færði hann á hærra
plan í sjónvarpinu. Æfingu hlaut
Magnús við blaðamennsku og síðar
við að endursegja breskum ferða-
mönnum Íslendingasögur í rútuferð-
um um Ísland og kalla fram tár þeirra
á Bergþórshvoli. Varla var hægt að
hugsa sér betri leiðsögumann en
þennan hámenntaða og flugmælska
eldhuga sem hafði sögurnar í blóðinu.
Í menningar- og fjölmiðlun sinni
gætti hann smekkvísi og hafði bæði
vitrænt inntak og afþreyingargildi í
hávegum, hann gat verið svolítið til-
finningasamur en var alltaf fágaður
og skarpur.
Magnús naut þess að segja sögu og
gerði það jafnan af listfengi. Ísland sá
hann í hillingum eins og móðir hans
ættardjásnið Laxamýri, og er gaman
að lesa áðurnefnda ferðasögu dóttur
hans til að kynnast því. Bókin ber
skýrt og fagurt vitni bæði um hug
Magnúsar til Íslands og hug hinnar
góðu dóttur til föður síns.
Ég var svo heppinn að vera kall-
aður til ráða þegar Sally var að semja
þessa bók, til viðbótar við aðalyfirles-
arann og fékk svo það verkefni að ís-
lenska hana. Las Magnús yfir þýð-
inguna og færði þar æði margt til
betri vegar. Hefði ég viljað sitja leng-
ur við fótskör hans en auðið varð.
Á ættarmóti okkar á Laxamýri nú í
sumar sáum við Magnús í essinu sínu,
umvafinn fjölskyldu sinni og Íslandi í
allri sinni dýrð, staddan í miðjum
draumi sínum og móður sinnar – það
var ógleymanleg sjón, hamingju-
stund.
Síðustu dagana fyrir lát hans leit-
uðu minningar á hugann; móðir mín
rifjaði þá upp fyrstu ferð þeirra Ma-
mie til Íslands, þau voru þá nýgift og
svo dásamlega glöð og falleg saman –
önnur mynd sem seint fyrnist.
Magnús var afar vel gefinn og
vinnusamur, hrífandi maður, gæddur
hlýlegri kímnigáfu eins og faðir minn,
móðurbróðir hans. Fjölskyldan í
Glasgow var öll afar söngvin og hafði
góða nærveru. Hjá þeim er hugurinn
nú, þegar sorgin knýr dyra. Ég ber
þeim samúðarkveðju móður minnar
og systkina um leið og við þökkum
góðar samverustundir.
Íslandi sem Magnús unni reyndist
hann afburðavel.
Árni Sigurjónsson.
„Lítillátur, ljúfur og kátur.“ Þessi
lína úr heilræðavísum Hallgríms Pét-
urssonar kom mér í hug er ég velti
fyrir mér eðliseinkennum Magnúsar
Magnússonar. Hann var einkar hlýr
og alúðlegur maður. Útgeislun hans
og lífsgleði var einstök, ekki síst þeg-
ar hann hafði góða sögu að segja.
Einföld frásögn, hvort heldur sönn
eða tilhæfulaus, varð að kjarnyrtri og
kynngimagnaðri sögu í hans munni.
Þótt Magnús væri aðeins hvítvoð-
ungur er hann fluttist með foreldrum
sínum til Skotlands sagðist hann allt-
af „eiga heima“ á Íslandi, þar væru
ræturnar þótt hann byggi á skoskri
grundu. Hann hélt því stoltur á lofti
íslensku vegabréfi sínu og vildi alls
ekki skipta á íslenskum ríkisborgara-
rétti og breskum.
„Ég er Íslendingur að atvinnu,“
sagði Magnús þegar ég sat að snæð-
ingi með honum og Sally, dóttur hans,
á veitingahúsi í Reykjavík fyrir fáein-
um árum og tal barst að ótrúlegu
framlagi Magnúsar til kynningar á Ís-
landi og íslenskri menningu í Bret-
landi og víðar. „Ég geri þetta af því að
ég hef gaman af því og vegna þess hve
ég er stoltur af að vera Íslendingur,“
bætti hann við.
Samskipti okkar Magnúsar og
kynni á ýmsum sviðum í áranna rás
voru mér eilíft ánægjuefni enda mað-
urinn hreinn öðlingur og einkar vel
kostum búinn.
Kunnátta hans eftir fjölþætt starf
við sjónvarp í Bretlandi leyndi sér
ekki er hann var fenginn til þess að
miðla reynslu sinni til okkar nýliðanna
á þessu sviði á upphafsdögum Sjón-
varpsins fyrir tæpum fjörutíu árum.
Ég gleymi aldrei því grundvallaratriði
sem hann brýndi fyrir okkur varðandi
störf fréttaþula, „að lesa“ ekki upp
fréttatextana heldur „að segja“ frétt-
ir. Á því væri grundvallarmunur. Við
sem flyttum fréttir værum að tala við
hvern og einn áhorfanda en ekki að
messa yfir heilum herskara manna.
Þekking hans og einlægur áhugi á
sögu Íslands, fornmenningu, bók-
menntum og sögustöðum kom ber-
lega í ljós þau þrjú ár sem við unnum
að mótun, vinnslu og útgáfu glæstrar
bókar hans Landið, sagan og sögurn-
ar, sem kom út hjá Vöku-Helgafelli
fyrir tveimur áratugum.
Alþýðlegur heimsborgarabragur
hans naut sín vel þegar við heimsótt-
um saman allmörg bókaforlög í Lond-
on seint á níunda áratuginum. Erindið
var að kanna möguleika á endurút-
gáfu á skáldverkum Halldórs Laxness
sem Magnús hafði þýtt. Það var engu
líkara en ég væri í fylgd þjóðhöfð-
ingja. Slíka virðingu báru menn fyrir
Magnúsi.
Hugkvæmni hans og orðsnilld við
þýðingar birtist glöggt þegar hann
þýddi fyrir okkur Söguna af brauðinu
dýra eftir Halldór Laxness vegna
myndskreyttrar útgáfu hennar á
ensku og nefndi The Bread of Life.
Hógværðin skein af honum er hann
svaraði spurningum okkar Sveins
Einarssonar í Háskólabíói á samkomu
þar sem farið var yfir feril hans í að-
draganda þess að honum voru veitt
Edduverðlaunin fyrir afrek hans á
sviði sjónvarps.
Vandvirkni rithöfundarins og fróð-
leiksfýsn gamla blaðamannsins fóru
svo ekki milli mála í tengslum við síð-
asta samstarfsverkefni okkar, bók um
Halldór Laxness fyrir enskumælandi
lesendur, sem Magnús upplýsti í sjón-
varpsþættinum Sjálfstæðu fólki fyrir
tveimur árum, að við ynnum að. Þar lá
til grundvallar bók mín um Halldór,
Líf í skáldskap, auk margvíslegs ann-
ars efnis og upplýsinga sem við bjugg-
um báðir yfir eftir löng kynni af skáld-
inu. Það voru forréttindi að fá að
kynnast Magnúsi Magnússyni og eiga
samleið með honum um árabil. Hann
var hvers manns hugljúfi, mikilvirkur
fræðimaður, stílfimur höfundur og
sjónvarpsmaður í sérflokki.
Ég sendi Maimie og börnum þeirra
Magnúsar innilegar samúðarkveðjur.
Sárt er að sjá á bak slíkum hæfileika-
manni héðan af heimi – en eins og
skrifað stendur á einum stað á minn-
ingarsíðum vefs BBC vegna andláts
Magnúsar: „Heaven will be all the ric-
her.“
Ólafur Ragnarsson.
Að áliðnu hausti árið 1958 – fyrir
hartnær hálfri öld – strukum við
Bryndís einn góðan veðurdag í dag-
renningu um borð í gamla Gullfoss.
Við stungum af frá foreldrum og að-
standendum á vit frelsisins. Ég var á
leið til Edinborgar að læra til for-
sætisráðherra. Hún var á leið til Par-
ísar að nema frönsku og lífskúnst.
Leiðir okkar skildi í Leith, hinni lág-
reistu hafnarborg höfuðborgar Skot-
lands.
Þegar við gengum frá borði niður
landganginn, beið þar mikilúðlegur
maður og dreif okkur inn í amríska
límúsínu, eins og um opinbera heim-
sókn væri að ræða. Þessi höfðingi hét
Sigursteinn Magnússon, umboðsmað-
ur SÍS í Evrópu og ræðismaður ís-
lenska lýðveldisins á Skotlandi.
Hannibal hafði þá haft spurnir af lau-
mufarþegum um borð í Gullfossi og
beðið gamlan glímufélaga sinn frá Ak-
ureyri að líta til með þeim. Lúðvík
Jósefsson, sjávarútvegsráðherra
vinstristjórnarinnar á Íslandi (1956–
58), hafði fært út fiskveiðilögsögu Ís-
lendinga í tólf mílur hinn 1. september
þá um haustið. Fyrsta þorskastríð ís-
lenska lýðveldisins við breska heims-
veldið var því á forsíðum blaðanna
þessi misserin. Í krafti kenningarinn-
ar um að óvinur óvinar míns væri vin-
ur minn, virtist mér skoskt almenn-
ingsálit fremur hliðhollt Íslendingum.
Ég hafði verið þá um sumarið háseti á
flaggskipi íslenska togaraflotans,
Gerpi frá Neskaupstað, útgerðar-
félagi Lúðvíks og þeirra Norðfjarðar-
komma. Ég afhenti ræðismanninum
sumarhýruna mína, sem hann tók að
sér að varðveita og ávaxta, og úthlut-
aði síðan eyðslueyri eftir þörfum, eins
og nánar segir frá í Tilhugalífi (bls.
94–95). Við Bryndís vorum að byrja
nýtt líf.
Næstu fjögur árin var Edinborg
mitt annað heimili. Tveir Íslendingar
settu á þessum árum sterkan svip á
háskólasamfélagið í Edinborg. Það
voru þeir Hermann Pálsson, lektor í
íslenskum fræðum og Páll Árdal, lekt-
or í heimspeki við Edinborgarháskóla.
Heimili þessara landa okkar stóðu ís-
lenskum námsmönnum í borginni allt-
af opin. Ég held það hafi verið á heim-
ili Hermanns og Stellu, sem ég hitti
fyrst Magnús Magnússon, son Sigur-
steins ræðismanns og Ingibjargar,
sem var lafði af Laxamýrarkyni.
Þeir Hermann hittust þá reglulega
á síðkvöldum og um helgar til þess að
vinna að þýðingum sínum á hinum
helstu Íslendingasagna yfir á ensku.
Hermann gætti fræðilegrar ná-
kvæmni, en Magnús léði þýðingunni
litbrigði hins listræna stíls. Hann átti
ekki langt að sækja það. Lífskúnst-
nerinn og listaskáldið, Jóhann Sigur-
jónsson, var ömmubróðir Magnúsar
(sem þýðir, að hann var systursonur
hins annálaða lögreglustjóra Reyk-
víkinga, Sigurjóns Sigurðssonar, sem
er önnur saga).
Þegar fundum okkar bar fyrst sam-
an, var Magnús þegar orðinn þjóð-
kunnur blaðamaður með Skotum, þótt
hann væri innan við þrítugt. Hann
hafði lokið prófum í ensku og enskum
bókmenntum frá Jesus College í Ox-
ford. Áhugasvið hans var vítt: Saga og
bókmenntir, fornleifafræði og óspjöll-
uð náttúra, auk þess sem fuglaskoðun
var hans eftirlætistómstundaiðja.
Fjórtán ára gamall hafði hann unnið
ritgerðarsamkeppni á vegum The Ro-
yal Society for the Protection of Birds
um tilhugalíf svartþrasta. Fjörutíu ár-
um síðar var hann kjörinn forseti
þessa félagsskapar. Snemma beygist
krókur til þess, sem verða vill.
Magnús var eins og samstarfsmað-
ur hans, Hermann Pálsson, rammur
Íslendingur. Íslendingseðlið var hon-
um runnið í merg og blóð, þótt hann
væri á öðru ári, þegar fjölskyldan
fluttist til Skotlands. Þegar hann óx
að visku og þroska, varð hann smám
saman helsti sendiherra íslenskrar
menningar meðal Breta. En hann lét
ekki þar staðar numið. Hann tók ást-
fóstri við sitt annað fósturland, Skot-
land. Fyrir utan þýðingar á Íslend-
ingasögum yfir á nútímaensku,
birtust ekki færri en átján bækur frá
hendi Magnúsar.
Framlag hans til að kynna Skotum
sameiginlegan menningararf þeirra
og norrænna manna frá Víkingaöld
var meira en flestra annarra. En hann
var einnig mikilvirkur höfundur um
sögu, menningu og náttúrufar Skot-
lands og skosku eyjanna og þeirra
þjóða, sem þau lönd byggja. Seinasta
stórvirkið, sem ég hef lesið eftir
Magnús, er „Scotland – the Story of a
Nation“, sem kom út í kilju árið 2001.
Þetta er sagnfræði eins og hún gerist
best. Allt sem Magnús fór höndum um
sem rithöfundur glæddi hann lífi og
lit. Hann var andlegur fjörkálfur, sem
lék sér að því að hrífa aðra með sér.
Það er ótrúlegt til þess að hugsa að
maður, sem kom jafnmiklu í verk og
Magnús, skyldi allan tímann hafa haft
fyrir lifibrauð jafn lýjandi starf og
blaðamennskan er. En það gerði hann
með tilþrifum. Hann byrjaði fjölmiðla-
Magnús Magnússon