Morgunblaðið - 30.11.2007, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 30. NÓVEMBER 2007 29
HINN 17. október sl. birtist á
heimasíðu Landlæknis umfjöllun
um frumvarp sem liggur fyrir Al-
þingi um afnám einkasölu á áfengi
og lækkun áfengisgjalds. Er þar
vakin athygli á samfélagslegum
skaða sem frumvarpið
gæti valdið verði það
að lögum, og er m.a.
stuðst við bókina
Alcohol: No Ordinary
Commodity – Rese-
arch and Public Po-
licy eftir Thomas Ba-
bor o.fl. sem byggist á
viðamiklum rann-
sóknum á áfeng-
ismálum. Kemur þar
m.a. fram að verð og
skattlagning hafa
áhrif á neyslu og að
„takmörkun af-
greiðslutíma, fjölda
söludaga og sölustaða
helst í hendur við
minni neyslu og tjón
af völdum hennar.“
(www.landlaeknir.is)
Engin lögleg vara
veldur raunar jafn
miklu líkamlegu, sál-
rænu, félagslegu og
andlegu böli og áfengi
og því er ljóst að
ofangreindar breyt-
ingar munu leiða til
verra samfélags á Ís-
landi þótt ástæðulaust
sé að setja fram
heimsendaspá í því
sambandi. Þrátt fyrir
þessar augljósu stað-
reyndir hafa sautján
þingmenn lagt til
þessar breytingar
handa þjóð sinni.
Hvernig má það vera?
Við sjáum fyrir
okkur tvær skýringar.
Önnur er sú að þing-
mennirnir neiti að
horfast í augu við
vandann. Þeir halda því t.d. blákalt
fram að frumvarpið muni ekki
leiða til aukinnar áfengisneyslu.
Neytendur muni einfaldlega
smygla minna og brugga minna.
Aukningin verði öll á kostnað ólög-
legrar neyslu. Engin rök fylgja
þessari tilgátu sem virðist til þess
fallin að afsaka neysluaukningu í
framtíðinni verði frumvarpið að
lögum. Í því tilviki mætti alltaf
segja að mæld aukning á neyslu
áfengis væri bara á kostnað hinnar
ólöglegu (ósýnilegu?) neyslu.
Ýmis ummæli þingmannanna
benda til þess að þeir vilji ekki við-
urkenna líklegustu afleiðingar
frumvarpsins. Þó höldum við að
þetta sé ekki aðalskýringin á mála-
tilbúnaðinum. Okkur sýnist að hún
hafi með frelsi að gera. Þingmenn-
irnir virðast telja að frumvarpið sé
svar við kalli nútímans um minna
forræði og meira frelsi. Frelsinu
fylgi vissulega hætta á misnotkun,
en menn þroskast ekki nema þeir
hafi frelsi til að læra af mistökum
sínum. Vilji menn vinna gegn mis-
notkun áfengis ætti að auka for-
varnarstarf og fræðslu. Þannig
geta þingmennirnir sagt þjóð sinni
að þótt frumvarpið muni hafa
slæmar afleiðingar fyrir íslenskt
samfélag – þeir geta leitt líkum að
því jafn vel og allir aðrir – þá sé
það sett fram í þágu gildis sem við
metum óhemju mikils (frelsisins)
og, sé horft til langs tíma skipti
það öllu. Á mannamáli hljómar
þetta þannig: „Ef þið eruð full-
veðja einstaklingar eigið þið að
geta umgengist ódýrt áfengi í mat-
vörubúðum. Og ef þið getið það
ekki (aumingjarnir ykkar) munum
við aðstoða ykkur með fræðslu og
forvarnarstarfi.“
Meginvandinn við þennan mál-
flutning er sá að ekki hefur verið
sýnt fram á að skipan áfengismála
á Íslandi feli í sér frelsisskerð-
ingu. Skoðum málið nánar. Er
frelsi hins almenna neytanda
skert með núverandi tilhögun?
Ekki er nóg að benda á að aðgengi
að áfengi sé takmarkað hérlendis.
Þingmennirnir vilja sjálfir við-
halda ýmsum aðgangshindrunum
(t.d. á ekki að leyfa
sölu áfengis í sölu-
turnum eða sjoppum),
og þeir verða því að
sýna hvernig núver-
andi takmarkanir
skerða frelsi. Slíkar
hindranir geta verið
frelsisskerðandi
meini þær fullveðja
einstaklingum að
kaupa áfengi. Á Ís-
landi fer fjarri að svo
sé. En slíkar hindr-
anir geta líka verið
frelsisskerðandi mis-
muni þær ein-
staklingum, t.d. ef
leitt væri í lög að ein-
ungis mætti selja
áfengi á SagaClass og
í klúbbum auðmanna.
John Stuart Mill,
sönn fyrirmynd frels-
isunnenda, mælti ein-
dregið gegn slíkum
takmörkunum. En nú
er ljóst að engin slík
mismunun er við lýði
á Íslandi (Mill mælti
fyrir háum sköttum á
áfengi). Allir fullveðja
Íslendingar hafi
greiðan aðgang að
áfengi, og þeir hafa
allir jafnan aðgang að
því. Núverandi skip-
an felur einungis í sér
visst óhagræði fyrir
neytendur áfengis. Sá
sem ekki sér muninn
á frelsisskerðingu og
óhagræði hegðar sér
eins og krakki sem
vill hafa hlutina ná-
kvæmlega eftir sínu
geðslagi án þess að taka tilliti til
annarra.
Væri takmörkun á sölu áfengis
ekki studd rökum og vísindalegum
gögnum, heldur einungis siðferð-
isvandlætingu, mætti taka heils-
hugar undir málflutning þing-
mannanna. En þeir hafa ekki sýnt
að svo sé. Óljóst tal þeirra um
frelsi virðist einungis tilraun til að
koma í veg fyrir málefnalega um-
ræðu um alvarlegt samfélags-
vandamál, og gera þá tor-
tryggilega sem viðra raunveruleg
og rökstudd áhyggjuefni um sölu
áfengis.
Niðurstaða okkar er sú að
frumvarp þetta geti valdið umtals-
verðum skaða. Ef marka má vís-
indalegar rannsóknir mun skaðinn
m.a. koma fram í auknum fjölda
þeirra sem verða áfengissýki að
bráð en aukin tíðni sjúkdómsins
veldur heilsutjóni, ótímabærum
dauða og einnig auknum sam-
félagslegum kostnaði. Sá siðferði-
legi ávinningur sem flutnings-
menn frumvarpsins sjá fyrir sér
(aukið frelsi) er ekki ljós og virðist
byggður á misskilningi. Ávinning-
urinn sem á að vega upp fyr-
irsjáanlegan skaða virðist raunar
tóm ímyndun. Við skorum því á al-
þingismenn að fella frumvarpið og
hafa hugfast að þeim ber að starfa
með það að markmiði að skapa
betra samfélag á Íslandi.
Verra samfélag
í þágu frelsis?
Ástríður Stefánsdóttir og
Róbert H. Haraldsson eru á
móti nýframkomnu frumvarpi
til laga um sölu áfengis
» Óljóst talþeirra um
frelsi virðist ein-
ungis tilraun til
að koma í veg
fyrir málefna-
lega umræðu
um alvarlegt
samfélags-
vandamál.
Ástríður Stefánsdóttir
Ástríður Stefánsdóttir er læknir
og dósent við KHÍ. Róbert H.
Haraldsson er dósent við HÍ.
Róbert H. Haraldsson
RÉTTINDABARÁTTA undir
ýmsum formerkjum hefur verið
áberandi í vestrænum samfélögum á
undanförnum áratugum. Hér á landi
hefur mest borið á jafnréttisbaráttu
kvenna og samkynhneigðra, sem að
mestu hefur byggst á öflugu fram-
lagi einstaklinga innan þessara
hópa. Nýlega birtist okkur einn mik-
ilvægasti angi þessarar
baráttu, þ.e. jöfn staða
ólíkra kynþátta, þegar
barnabókin „Tíu litlir
negrastrákar" var end-
urútgefin. Í allri um-
ræðunni um málefni
þessara hópa hefur lít-
ið farið fyrir rétt-
indabaráttu ein-
staklinga sem þjást af
geðröskunum. Ein
ástæða þessa er að þar
til nýlega hafa geð-
sjúklingar lítt verið
áberandi í opinberri
umræðu og hefur geðheilbrigð-
isstarfsfólk, auk annarra, því gjarn-
an tekið upp hanskann fyrir þennan
hóp. Í þessari grein ætla ég að velta
því fyrir mér hvort þessir fagaðilar
séu hentugir talsmenn notenda geð-
heilbrigðisþjónustunnar (hér eftir
„notendur“).
Undanfarna áratugi hafa end-
urteknar rannsóknir sýnt fram á að
viðhorf almennings og dægurmenn-
ingin eru gegnsýrð af fordómum
gagnvart geðröskunum. Í ljósi þess-
ara staðreynda er mikilvægt að velta
upp þeirri spurningu hvort geðheil-
brigðisstarfsfólk sé umburðarlynd-
ara en almenningur. Slíkar kannanir
eru tiltölulega nýjar af nálinni og við
fyrstu sýn mætti ætla að svara
mætti þessari spurningu játandi.
Rannsóknir sem gerðar hafa verið á
viðhorfum notenda til geðheilbrigð-
isstarfsfólks benda hins vegar til
þess að svo sé ekki. Þessar nið-
urstöður eru líklega ein ástæða þess
að vísindamenn, eins og svissneski
geðlæknirinn Christoph Lauber,
hafa á undanförnum árum beint
sjónum sínum að meintum for-
dómum samstarfsmanna sinna.
Árið 2004 birtu Lauber og félagar
könnun á viðhorfum svissneskra
geðlækna til geðheilbrigðisþjónustu
utan spítalanna. Þeir gátu sér til um
að í samanburði við almenning ættu
læknarnir að vera jákvæðari gagn-
vart slíkri þjónustu og sýna minni
tilhneigingu til þess að vilja halda
geðsjúkum í hæfilegri fjarlægð (soci-
al distance) frá sér úti í samfélaginu.
Niðurstöður rannsóknarinnar voru
hins vegar þær að einungis fyrri til-
gátan var staðfest því í ljós kom að
geðlæknar vilja halda geðsjúkum í
jafn mikilli fjarlægð frá sér og al-
menningur, nokkuð sem höfundar
rannsóknarinnar segja að sé „ótrú-
legt“.
Tveimur árum síðar stóð Lauber
fyrir viðameiri rannsókn þar sem
kannaður var hugur geðlækna, sál-
fræðinga, hjúkrunarfræðinga og
annarra meðferðaraðila til 22 já-
kvæðra og neikvæðra staðalímynda
sem notaðar voru til að lýsa ein-
staklingum með geðraskanir. Ef
horft er til einstakra staðalímynda
leiddi rannsóknin í ljós að viðhorf
þessara fagstétta eru ekki á mark-
tækan hátt frábrugðin skoðunum al-
mennings á geðsjúkum. Enn fremur
leiddi rannsóknin í ljós að af þeim
stéttum sem kannaðar voru höfðu
geðlæknar neikvæðustu viðhorfin til
notendanna. „Þessar niðurstöður
varpa, að mati Laubers og félaga,
rýrð á þá stefnu að nota geðlækna
sem skoðanamyndandi fyrirmyndir
eða hugmyndaboðbera í geðheil-
brigðisumræðu, t.d. um viðhorf til
einstaklinga með geðraskanir“.
Lögð er áhersla á að endurskoða
þurfi þessa stefnu því
án gagnaðgerða virðist
hún ekki ganga upp.
Geðlæknar þurfa því að
vera „meðvitaðir um að
viðhorf þeirra eru ekki
endilega frábrugðin
þeim sem finna má
meðal almennings“.
Sambærilegar nið-
urstöður hafa komið
fram í fleiri rann-
sóknum eins og greint
er frá í nýrri yfirlits-
grein sálfræðingsins
Beate Schulze um
rannsóknir á fordómum geðheil-
brigðisstétta. Schulze segir þetta
sláandi og bendir í því sambandi á að
„nánast 75% af viðeigandi rann-
sóknum leiði í ljós að viðhorf geðheil-
brigðisstarfsfólks séu sambærileg
þeim sem finnast meðal almennings
eða eru jafnvel verri“. Menntun og
reynsla fagstéttanna virðist því ekki
nægja til þess að bæla niður fordóma
gegn notendum sem þessir ein-
staklingar hafa drukkið í sig frá
blautu barnsbeini. Mikilvægt er að
leggja áherslu á þetta atriði, því eins
og sálfræðiprófessorinn Stephen P.
Hinshaw bendir á í nýlegri yfirlits-
grein „virðast fordómar gagnvart
geðsjúkdómum byrja snemma í
þroskaferli [barna], án umtalsverðra
breytinga þegar líður á ævi þeirra“.
Hinshaw segir ennfremur að erfitt
sé að horfa fram hjá þeim möguleika
að neikvæð umfjöllun í sjónvarpi
„sem og útbreiddir fordómar í dæg-
urmenningunni, séu drifkraftur
þessarar snemmfæddu birtingar
hræðslu og umburðarleysis“.
Í ljósi þess sem hér hefur komið
fram virðist mega draga í efa að
skarpar framfarir verði í rétt-
indabaráttu notenda ef þeir ætla al-
farið að treysta á geðheilbrigð-
isstarfsfólk og aðra velviljaða
einstaklinga til þess að tala máli
sínu. Því miður virðist menntun og
reynsla þessara fagstétta ekki
nægja til þess að bægja frá þeim for-
dómum sem prentaðir hafa verið í
huga þeirra frá barnæsku. Þetta
ætti að undirstrika mikilvægi þess
að einstaklingar sem þjást af geð-
röskunum og aðstandendur þeirra
láti heyra miklu meira í sér, því eins
og réttindabarátta kvenna og sam-
kynhneigðra hér á landi hefur sýnt
hafa þessir hópar að mestu þurft að
treysta á eigin mátt til þess að
tryggja framgöngu sinna mála.
Tíu litlir geðsjúklingar
Steindór J. Erlingsson skrifar
um geðheilbrigðismál »Undanfarnaáratugi hafa end-
urteknar rannsóknir
sýnt fram á að viðhorf
almennings og dægur-
menningin eru gegn-
sýrð af fordómum gagn-
vart geðröskunum.
Steindór J. Erlingsson
Höfundur er doktor í vísinda-
sagnfræði og félagi í Hugarafli.
AUGLÝSINGADEILD
netfang: augl@mbl.is eða sími 569 1111
Skólavörðustíg 21, Reykjavík
sími 551 4050
Glæsileg
brúðarrúmföt
í úrvali
Auglýsing vegna aukningar stofnfjár
Ákveðið hefur verið að auka stofnfé um kr. 513.765.098
með útboði þar sem stofnfjáreigendum verður boðið að
skrá sig fyrir nýju stofnfé sbr. samþykktir sparisjóðsins þar
að lútandi. Heildarnafnverð nýs stofnfjár í útboðinu er
kr. 500.000.000 og er verð hvers stofnfjárhlutar
kr. 1,0275301958. Útboðið sem nú fer í hönd er liður í
hlutafélagavæðingu sparisjóðsins.
Lýsingu vegna stofnfjáraukningarinnar er að finna á
heimasíðu Sparisjóðs Svarfdæla, www.spsv.is og má jafn-
framt nálgast lýsinguna hjá Sparisjóði Svarfdæla Ráðhús-
inu, Dalvík. Upplýsingar um útboðið eru ennfremur veitt-
ar hjá Sparisjóðnum í síma 460 1800.
Áskriftartímabil stendur yfir frá og með 30. nóvember til
og með 14. desember næstkomandi. Eindagi greiðslu
áskrifta er 21. desember 2007.
Dalvík, 29. nóvember 2007
Stjórn
Sparisjóðs Svarfdæla
m
bl
9
43
02
0