Náttúrufræðingurinn - 1981, Blaðsíða 7

konar leðjugraut en vatni“. I lýsingu Kjart-
ans Leifs á hlaupinu 1918 er eitt mjög
athyglisverl atriöi. Hann segir: (Guð-
geir Jóhannsson 1919 bls. 26) „Kom j)á
fram á milli Hafurseyjar og Selfjalls svo
mikið íshrúgalda, að líkast var sem þar
brunuðu fram heilar heiðar snœvi þaktar“.
Þetta sýnir að ísinn lá ofan á hlaupmass-
anum (sjá síðar).
NIÐURSTÖÐUR
Nokkuð er nú síðan að frví var haldiö
fram (Jón Jónsson 1974) að fremur beri
að lita á a. m. k. fyrsta- og meginjiátt
Kötluhlaupa sem leðjustraum (Lahar)*
en sem vatnsflóð enda er enginn efi á því
að slík blanda af vatni, !s, leir, sandi,
ösku og vikri hefur allt aðra eiginleika
en vatn og ekki ólíklegt að eðlisþyngd
hlaupmassans sé 2,6—2,7 eða jafnvel
ennjjá meira. Sýnist þetta vera eina
hugsanlega leiðin að skýra nokkrar af
|icim staðreyndum, sem hér hafa verið
taldar svo sem það að slíkt feiknabjarg
sem Kötluklettur gat borist fram og eins
jarðvegstorfan mikla í Höfðabrekku-
jökli ásamt þeirri staðreynd að stórgrýti
er einkum að finna efst í „jöklunum“.
Þegar jjess er ennfremur gætt að
jafnframt þvi, sem ströndin færist fram
um fleiri kílómetra og að dæmi eru um
að hlaupin hafi fyllt upp sjóinn út á alll
að 200m(100faðma)dýpi (Safn tilsögu
*Lahar er orð aettað frá Indónesíu og notað
um leðjustrauma sem þar eru alþckkt fyrir-
bæri i sambandi við cldgos. Orð þetta cr
notað sem fraeðiheiti, en tckið skal fram að
all mjög stórfenglegri eru Kötluhlaupin en
ég Jtekki dæmi um annarsstaðar frá. Heppi-
legasta enska (og alþjóða) orðið yfir þau cr
sennilega debris flow eða volcano-glacial
debris flow.
Islands IV) og að jafnframt því hækkar
sandurinn, þá er augljóst mál að hér er
um að ræða fyrirbæri, sem ekki bara
hvað stærðargráðu snertir heldur i eðli
sínu er allt annað en t. d. Skeiðarár-
hlaup og Grænalónshlaup og saman-
burður við þau þvi engan veginn raun-
hæfur.
Þau föstu efni, sem Kötluhlaup bera
fram eru að langmestu leyti fersk gosefni
Kötlu sjálfrar. Þau koma upp á yfirborð
sem eins konar „leðjugrautur“, sem
samanstendur af vikri og fínni ösku, sem
hvort tveggja er nær eingöngu ferskt
eldgosagler (sideromelan). Ætla má að
allverulegur hluti þess efnis sé i korna-
stærð 0,2—0,002 mm en mettað af vatni
hefur slíkt efni næsta sérstæða eðlis-
fræðilega eiginleika og er jjað fyrirbæri
vel þekkt viða um heim. Meginorsakir
jjess að gosefni Kötlu verða í slíku
ástandi kunna að verða Jjrjár. I fyrsta
lagi að jafnan er vatn til staðar undir
jöklinum þar sem eldstöðin er, i öðru
lagi að aukinn hiti sem undanfari goss
bræðir mikinn is á tiltölulega skömmum
tima áður en gos hefst og loks i þriðja
lagi geysimikill grunnvalnsforði i berg-
lögum allt í kringum eldrásina. Þegar
hin heitu gosefni i hamförum Kötlu-
gosanna svo blandast jökulís, sem bæði
er smámulinn og i stórjökum og auk J>ess
leir, ösku, vikri og slórgrýti, sem i jökl-
inum er þá er |)að efni fengið, sem ein-
kennir Kötluhlaup. Sökum mikils
munará eðlisþyngd liggja jökuljakarnir
aðallega ofan á hlaupmassanum sbr. orð
Kjartans Leifs hér að framan. Þetta
skýrir einnig |>á staðreynd að áberandi
lítið er um jökulkcr á Mýrdalssandi
gagnstætl því sem er eftir Skeiöarár-
hlaup, J>ar sem þau jafnvel varðveitast
milli hlaupa.
85