Náttúrufræðingurinn - 1981, Qupperneq 34

Eitt yngsta isaldarhraunið á Reykja-
víkursvæðinu er plagíóklasdílótt hraun,
sem rekja má ofan úr Heiðmörk og
niður á Selás ofan við Arbæjarhverfi. I
Heiðmörk er þetta þétt straumflögótt
berg, en í Selásnum hefur það kubba-
bergsásýnd. Þar hefur það runnið yfir
deiglendi eða í vatn, og undir jtví er
allþykkt vatnaset (Elliðavatnsset).
Grjótnáma mikil er í Selásnum jtar sem
þetta berg er brotið og notað í malbik.
Á tveimur stöðum öðrum, er mér
kunnugt um plagíóklasdílótt hraun.
Norðan Lyklafells er eitt slíkt hraun,
sem virðist ganga inn undir móbergs-
grunn fellsins. Ellileg, smáplagíóklas-
dílótt hraun eru austan Langavatns.
Þarna er um að ræða a. m. k. tvö
hraunlög og vottar fyrir holufyllingu í
(tví neðra. Öll plagíóklasdílóttu hraunin
bera svip sprunguhrauna.
Berg í fjórða flokki er all sundur-
leitt eins og gefur að skilja, þar sem um
úrkast er að ræða. Borgarhólar eru
gerðir úr smákornóttu, ólívíndílóttu
hrauni með straumflögum og brúnni
veðrunarkápu. Utbreiðsla þess hefur
nær ekkert veriö könnuð enda óhægt
um vik, þar sem það hverfur undir yngri
jarðmyndanir strax við rætur hólanna.
Þorvaldur Thoroddsen (1883) hélt
því fyrstur fram, að Borgarhólar væru
gígrústir Mosfellsheiðardyngjunnar.
Síðan hefur jtað verið haft fyrir satt.
Berggerð hólanna er jtó svo frábrugðin
Mosfellsheiðargrágrýtinu, að hér hlýtur
að vera um annað hraun að ræða. Gerð
hraunsins ber þó dyngjuhraunasvip
(samkvæmt flokkun Sveins Jakobssonar
o. fl. 1978). Borgarhólar hafa enga gíg-
lögun. Þetta eru óreglulegir berghryggir
sem rísa bratt allt að 40 m upp af aflíð-
andi hlíðum Mosfellsheiðarinnar og
brjóta upp ávalan dyngjuskjöldinn.
Ekki hefur tekist að finna mót Borgar-
hólahraunsins og annarra hraunlaga á
Mosfellsheiði. Óhætt mun þó að full-
yrða, að jtað sé eldra en Mosfellsheiðar-
grágrýtið enda standa borgirnar eins og
veðurbarin klettasker upp úr hafsjó
grágrýtis sem flætt hefur inn í hvert vik
og skarð.
Lyklafell er stapi í jDeirri merkingu
orðsins, að neðri hluti jtess er allur úr
móbergi en efst er basalthetta úr smá-
kornóttu dílalausu bergi. Fellið virðist
myndað í einu gosi, sem hafist hefur sem
öskugos en endað sem hraungos. Ekki
hefur það þó neina stapalögun. Það rís
um 80 m upp yfir umhverfi sitt og er
ilangt með SV—NA stefnu. Sennilega
er það myndað í sprungugosi og lík-
legast er, að sprungan hafi legið á jteim
slóðum, sem fellið er nú. Trausti
Einarsson (1951) setti fram jtá tilgátu,
að Reykjavíkurgrágrýtiö væri úr Lykla-
felli komið og Ragna Karlsdóttir (1973)
tekur undir þá skoðun. Samanburður á
bergi frá þessum stöðum, bendir ekki til
að svo sé. Mosfellsheiðargrágrýtið virð-
ist hafa runnið upp að Lyklafelli og vera
javí yngra en jtað.
Nokkur önnur hraun falla í flokk
númer fjögur, svo sem pikríthraun á
Kotási með jtétta ólívín- og pyroxen-
díla. Pikrít er fremur sjaldgæf bergteg-
und sem talin er koma upp i smáum
dyngjugosum (Sveinn Jakobsson o. fl.
1978). Það hefur ekki áður fundist í ná-
grenni Reykjavíkur.
MÓBERG
Á Reykjavikursvæði stingur móberg
allvíða upp kollinum. Fyrir utan heil
móbergsfjöll eins og Mosfell, Selfjall og
112