Náttúrufræðingurinn - 1981, Blaðsíða 44

lághitavatni ræðst af uppleysanleika
kalsedóns (Michard o. fl. 1979), þótt
ekki sé þessi regla án undantekninga.
Ellis og Wilson (1960) notfærðu sér
hlutfall natríums og kalís í heitu vatni
úr borholum í Wairakei á Nýja Sjálandi
til þess að staðsetja aðaluppstreymis-
svæði jarðhitakerfisins þar. Breytilegt
hlutfall þessara efna í vatninu réðst af
nokkurri útfellingu kalís samfara
kælingu vatnsins. Töldu þeir, að
natríum-kali hlutfallið i vatninu réðist
af efnajafnvægi við feldspat í berginu og
mætti nota þetta hlutfall sem efnahita-
mæli. Alllöngu síðar kemur fram tillaga
um kvörðun þessa efnahitamælis hjá
þeim Ellis og White (sjá Truesdell
1975). Er hún byggð á samanburði á
mældu hitastigi í borholum á ýmsum
jarðhitasvæðum við styrk natríums og
kalis í heita vatninu. Kvörðunin var sem
sé byggð á reynslutölum, en ekki niður-
stöðum tilrauna eins og á sér stað með
kísilhitamælana. Kvörðun þeirra Ellis
og White nær yfir hitabilið
100—275°C. Samsvarar hún allvel
jafnvægi við albít (Na-feldspat) og
míkróklín (K-feldspat) á þessu hitabili.
Nákvæmur samanburður milli
mælds hitastigs í borholum hér á landi
og styrks natríums og kalís í vatninu
gefur til kynna, að áætla megi hitastigið
allnákvæmlega á hitabilinu 25 —250°C
út frá natríum-kalíinnihaldi vatnsins.
Samsvarar samband mælds hitastigs við
natríum-kalí hlutfallið allvel jafnvægi
við albít og míkróklín.
Fournier og Truesdell (1973) veittu
því athygli, að heitt vatn, sem inni-
heldur verulega mikið af kalsíum, gefur
oft „há“ og „ótrúverðug“ hitastigsgildi
að því er varðar Na-K hitamælinn.
Töldu þeir, að þetta stafaði af því, að
kalsíum tæki þátt í því efnajafnvægi við
steind eða steindir í berginu, sem annars
réði innbyrðishlutfalli natríums og kalís
í vatninu. Lögðu þeir til nýjan efna-
hitamæli, Na-K-Ca hitamælinn. Var
kvörðun hans byggð á reynslutölum,
þ. e. mældu hitastigi í borholum og
styrk natríums, kalís og kalsiums i bor-
holuvatninu. Paces (1975) benti á, að
kvörðun Fourniers og Truesdells
(1973) ætti illa við um ölkelduvatn og
lagði til, að fyrir slíkt vatn væri bætt við
sérstökum leiðréttingarlið, sem tæki mið
af styrk kolsýru í jarðhitavatninu.
Kvörðun þeirra Fourniers og Trues-
dells (1973) gefur kerfisbundið heldur
lág gildi fyrir lághitavatn hér á landi. I
þessari grein verður sýnt fram á, að
Na-K hitamælirinn tekur Na-K-Ca
hitamælinum ætíð fram. Ellis (1979)
hefur nýlega komist að hliðstæðri
niðurstöðu.
Na-K og Na-K-Ca hitamælarnir
virðast eiga illa við jarðhitavatn, sem
streymir urn hábasískt berg. Vegna
þessa hefur nýlega verið þróaður
Na-K-Ca-Mg hitamælir, sem byggður
er á reynslutölum og virðist alhæfður
fyrir jarðhitavatn, sem rennur um berg
með hverskonar efnasamsetningu
(Fournier og Potter 1979). Ekki sýnist
ástæða til að nota þennan efnahitamæli
hér á landi. Hábasískt berg fyrirfinnst
ekki á jarðhitasvæðunum og styrkur
magníums í jarðhitavatni hérlendis er
hverfandi miðað við hinar katjónirnar.
Auk þcirra uppleystu efna, sem hér
hafa verið nefnd, hefur verið reynt að
nota ýmis fleiri sem efnahitamæla. XJtlit
er fyrir, að hlutfall natríums og lithíums
gæti reynst gagnlegt (Fouillac og
Michard 1979). Sérstök áhersla hefur
verið lögð á notagildi ýmissa loftteg-
122