Náttúrufræðingurinn - 1985, Side 27

staðar liggja flekamótin því sem næst
hornrétt á hreyfingarstefnu flekanna.
Þar á sér stað gliðnun í jarðskorpunni,
gjár myndast og eldgos eru tíð, en
jarðskjálftar verða aldrei mjög stórir.
Gott dæmi um slíka virkni er umbrotin
sem gengið hafa yfir í Þingeyjarsýslum
á síðustu árum. Annars staðar hafa
flekamótin sömu stefnu og hreyfingin.
Þar núast flekajaðrarnir saman án þess
að gliðnun eigi sér stað. Á þessum
svæðum eru eldgos sjaldgæf, en jarð-
skjálftar geta orðið miklir. Á íslandi
eru tvö slík svæði, annað við norður-
ströndina, en hitt á Suðurlandsundir-
lendi. Á báðum svæðurn hafa orðið
skjálftar á þessari öld, sem mælst hafa
7 stig á Richterskvarða; á Rangár-
völlum 1912 og fyrir mynni Skaga-
fjarðar 1963. í skjálftanum á Rangár-
völlum varð mikið tjón, en Skaga-
fjarðarskjálftinn olli litlu tjóni, enda
voru upptök hans nokkuð undan
ströndinni. Af sömu ástæðu hafa
skjálftar á Norðurlandi yfirleitt valdið
litlu tjóni, ef frá eru taldir skjálftarnir
á Húsavík 1872 og Dalvík 1934.
Öðru máli gegnir um Suðurland.
Þar liggur skjálftabeltið um byggð hér-
uð frá Ölfusi í vestri til Rangárvalla í
austri. Frá því að land byggðist er
vitað um að skjálftar hafi a.m.k. 33
sinnum valdið umtalsverðu tjóni á
þessu svæði (sjá töflu I). Er þá örugg-
lega nokkuð vantalið, því heimildir
eru gloppóttar, einkum uin fyrstu tvær
aldir byggðar í landinu og um fimmt-
ándu öld. Síðustu meiri háttar jarð-
skjálftar urðu 1896 og 1912, en síðan
hafa lífshættir allir, meðal annars
húsagerð, gjörbreyst. Á skjálftasvæð-
inu og í næsta nágrenni þess, hafa
þorp, kaupstaðir og virkjanir risið, og
erfitt er að gera sér grein fyrir því hver
áhrif jarðskjálfti kann að hafa á það
mannlíf sem nú hrærist á Suðurlandi.
Það væri þó skref í áttina, ef hægt væri
að átta sig á því hvers konar atburð við
eigum yfir höfði okkar og helst, hve-
nær megi búast við honum. í þessu
skyni skulum við skyggnast í heimildir
um fyrri skjálfta.
Langbestar eru heimildirnar urn
skjálftana 1896, en afleiðingar þeirra
kannaði Þorvaldur Thoroddsen og
skrifaði um í bók sinni um landskjálfta
á Suðurlandi (Þorvaldur Thoroddsen
1899). Skjálftarnir hófust 26. ágúst
með miklum kipp sem átti upptök í
Landssveit. Þar varð mikið tjón, sem
og í nærliggjandi sveitum. Morguninn
eftir kom á sömu slóðum annar kipp-
ur, að því er virðist jafnmikill, og bætti
hann við tjónið sem orðið var. Miklar
sprungur mynduðust í þessurn skjálft-
um, og má enn sjá þær við bæina
Lækjarbotna og Flagbjarnarholt
(Flagveltu). En þar með var skjálftun-
um ekki lokið, því níu dögum síðar
urðu enn miklir skjálftar, og nú vestar
á svæðinu. Skjálftarnir virðast hafa
verið tveir með stuttu millibili. Annar
átti upptök á Skeiðum, og mynduðust
þá sprungur og gjár sem enn má sjá
við bæina Kálfhól, Kílhraun, Borgar-
kot og Arakot. Hinn kippurinn átti
upptök við Selfoss, og gjörféllu þá allir
bæir þar í nágrenni. Daginn eftir varð
enn skjálfti og féllu þá bæir í Ölfusi.
Eftir þetta dró úr skjálftum, og ekki er
getið um að tjón hafi orðið eftir 10.
september.
Stærð skjálftanna verðum við að
meta óbeint, enda voru jarðskjálfta-
mælingar í heiminum ófullkomnar.
Með því að bera saman tjónasvæði
skjálftanna 1896 og 1912 má álykta að
kippirnir 26. og 27. ágúst hafi verið
um 7 stig á Richterskvarða, en kipp-
irnir á Skeiðum, við Selfoss og í Ölfusi
nokkru minni, ef til vill 6-6,5 stig
(Sveinbjörn Björnsson og Páll Einars-
son 1981).
Nú vaknar sú spurning, hvort þessir
21