Náttúrufræðingurinn - 1946, Blaðsíða 3

Trausti Einarsson:
Móbergið og uppruni þess
f
Móberg nefnist brún, gulleit eða grá bergtegund, sem m]ög er út-
breidd hér á landi. Sérstaklega áberandi er þessi bergtund á hinu svo-
nefnda móbergssvæði, sem nær yfir Suðurland, Miðhálendið cg
Norðausturland og myndar meginhluta fjalla og fjallgarða á þessu
svæði. Reykjanesfjallgarðurinn, fjallaklasinn norðan Laugarvátns,
undirstaða Langjökuls og Hofsjökuls og norðanverðs Vatnajökuls
eru mestmegnis úr móbergi; ennfremur hin mörgu, rismiklu fjöll
norðaustan jökla, eins og Herðubreið, Bláfjall, Lambafjöll, Dyngju-
fjöll og loks allur Hólsfjallgarðurinn. En raunar er móberg víðast
livar á landinu og myndi það ekki heil fjöll kemur það fyrir í milli-
löguin blágrýtisfjallanna, eins og á Miðnorðurlandi og Austurlandi.
Móbergið er í rauninni ekki annað en afbrigði af basalti (blágrýti,
grágrýti), þannig að skilja, að það hefir svo til sömu efnasamsetningu
og basalt og er orðið til úr sams konar eldleðju og venjuleg basalt-
hraun. Munurinn er í því fólginn, að móbergið er orðið til við mjög
óvenjulega storknun, eldleðjan hefir orðið að gleri í stað þess að
krystallast.
Slík glermyndun er svo óvenjuleg að ísland mun mega telja aðal-
móbergsland jarðarinnar.
Fræðimenn hefir greint mjög á um uppruna móbergsins állt frá
]rví að jarðfræðingurinn Sartoríus v. Waltershausen fór að veita því
nánari athygli um og eftir ferð sína hingað til lands 1846. Var það ým-
ist talið myndað á sjávarbotni eða undir jöklum, og ýmist átti það að
hafa myndast fyrir ísöld eða á ísöld. Ástæðan til þessara skiptu skoð-
ana er auðvitað þekkingarskortur á móberginu, sem smám saman
hefir verið bætt úr. En fram til þessa tíma hafa rannsóknir á móberg-
inu verið injög takmarkaðar, og enn er því von til, að það verði séð í
nýju ljósi, og í þessari grein verða raktar nokkuð nýjar hugmyndir
um uppruna móbergsins.
7