Náttúrufræðingurinn - 1946, Page 4

98
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
í sjálfu séi' er ekkert torskilið við það, að sama hraunleðja verði
ýmistaðgleri eða krystallasamsteypu (hrauni). Þannig er jafnan gler-
lrimna eða glerungur á yfirborði hrauna, þótt þau séu krystölluð hið
innra. Gátan er í því fólgin hvernig eldleðjan geti öll eða að mestu
leyti orðið að gleri við storknun.
Athuga mætti hvernig stendur á glerungnum á hraunum og draga
svo ályktanir af Jrví. Glerungurinn stafar vafalaust af snöggkælingu
hraunsins, þar sem loftið kamst að ])ví og rnætti þá gera ráð fyrir,
að með óvenjulegri snöggkælingu verði allt hraunið glerkennt. En
réttara er þó að líta á málið frá almennara sjónarmiði, gera sér ljóst
hvað eldleðja sé, skoðuð frá eðlisfræðilegu og efnafræðilegu sjónar-
miði, og rannsaka í hverju sú breyting er fólgin, að leðjan breytist úr
fijótandi efni í fast við kælingu. Með því eina móti kemur munur-
inn á gleri og krystölluðu hrauni skýrt í ljós og J^annig fæst yfirlit
yfir þau atriði, sem valdið geta framkomu hvors hinna föstu efna. Að
fengnu slíku yfirliti er hægt að snúa sér að móberginu og rannsaka
hvað J^ar hafi valdið glermynduninni.
Hraunleðja er fljótandi upplausn margra efna, þar sem aðalefnið
er jafnan kísilsýra. Önnur efni eru alúmíníumsambönd, járnsam-
bönd, natríumsambönd og ýms fleiri efni í minna mæli. Hugtakið
upplausn þarf hér nokkurrar skýringar við. Hveiti og rúgmjöl er
hægt að blanda saman, en slík blanda er ekki upplausn. Saltkcrnum
má einnig blanda saman við vatn án þess að í fyrstu sé um upplausn
að ræða. En brátt leysizt saltið í sundur í einstök mólekúl eða sam-
eindir, sem dreifast um vatnið og heitir það þá upplausn. Þá er orðið
um að ræða efni með sérstökum eiginleikum, samsett úr vatnsmóle-
kúlum og saltmólekúlum, eða hlutum þeirra. Hins vegar hefir ekki
crðið til nýtt kemiskt efni, til Jress þyrftu að hafa myndast ný móle-
kúl við samruna hinna.
Á svipaðan hátt geta mörg efni myndað upplausn. Upplausnin er
]rá samsafn úr mólekúlum efnanna og hefir vissa eiginleika, frá-
brugðna eiginleikum hinna einstöku efna. Hún er hins vegar ekki
nýtt kemiskt efni.
Þeir eiginleikar upplausna, sem hér koma við sögu, skýrast nokk-
uð, ef athuguð er einföld upplausn eins og salt í vatni. Það er al-
kunnugt, að salt vatn hefir lægra frostmark en hreint, og lægst getur
frostmarkið verið-í-210 C. En þetta er almennt lögmál um upp-
lausnir: frostmark efnis lækkar, ef annað efni er uppleyst í því. Við
segjum venjulega, að saltið sé uppleyst í vatninu, sem merkir, að salt-
mólekúlin séu laus innan um vatnsmólekúlin. En eins má segja að