Náttúrufræðingurinn - 1946, Blaðsíða 9

NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
103
og Noe-Nygaards urðu þó að því leyti neikvæðar, að þeir fundu
engin vegsummerki um nýmyndun móbergs við Grímsvötn. A hinn
bóginn sneru sér þeir að móberginu sjálfu og komust að þeirri niður-
stöðu, að móbergsglerið væri rnyndað við hraðkólnun undir jöklum,
eins og áður hafði verið haldið fram.
Þessi kenning um myndun móbergsins við hraðkælingu undir
jökli virðist mjög aðgengileg við fyrstu sýn, en við frekari athugun
koma í ljós alvarlegir agnúar á henni.
Fyrst er á það að líta, að skoðun Peacocks um muninn á uppruna
hins gagnsæa og ógagnsæa glers fær ekki staðist. Peacock gerir ráð
fyrir, að magnetít myndist æfinlega fyrst allra krystalla við storknun.
basaltleðjunnar, og dregur það af tilveru slíkra krystalla í hinu
ógagnsæa gleri, og þegar þá vanti, sýni það mjög hraða storknun.
En eins og bent var á hér að framan, er röð krystallamyndunarinnar
alveg óákveðin, stundum er það þessi tegund, sem fyrst fellur út,
stundum hin, allt eftir samsetningu eldleðjunnar. Þó má segja, að
magnetít myndist venjulega seinast allra krystalla.
Af þessu er ljóst, að ekkert verður ráðið af magnetíti um hraða
storknunarinnar, og auk þess er jrað álger aukagebill við storknun
hrauns, sem lítið eða ekkert kemur málinu við.
Sú staðreynd, að magnetít myndast fyrst allra krystalla þegar
tachylít verður til, h'lýtur að eiga sér alveg sérstakar orsakir, sem ekki
eru að verki við storknun hraunleðju almennt. Þær orsakir hygg ég
séu, að þegar tachylít myndast sem húð á yfirborði hrauna er um
að ræða snertingu glóandi hrauns og frís súrefnis í andrúmsloftinu.
Súrefnið hlýtur að verka kemískt á yztu húð hraunleðjunnar, og
þá sennilega þannig, að tengjast járninu í hrauninu og mynda
magnetít (sem er samband járns og súrefnis).
í sideromelan eru oft örsmáir krystallar (mikrolítar) úr pagio-
klasi, sem er aðalkrystallategund basalthrauns. Það sýnir, að kryst-
allamyndun hefir oft komist nokkuð áleiðis (án þess að magnetít
myndaðist!), og gæti það bent til jress, að kólnunarhraðinn þyrfti
ekki að vera neitt ofsalegur til þess að hið gagnsæa gler gæti myndast.
En nú má benda á ótvíræða sönnun þess, að gagnsæa glerið getur
mvndast við kólnunarhraða, sem venjulega leiðir til algerrar kryst-
öllunar hraunsins.
í venjulegum, krystölluðum hraunlögum, sem fylgja móberginu,
er mjög algengt, að lokaðar holur séu fylltar brotum úr sideromelan.
En þá hefir glerið kólnað jafnhratt og hraunlagið í kring. í öðru
lagi kemur það víða fyrir, að inni í miðjum hraunlögum, sem þá eru