Náttúrufræðingurinn - 1946, Blaðsíða 11

ISIÁTTÚRUFRÆÐlNGtJRlNN
105
svæði, var ef til vill heitara og þynnra, og varð að fínkrystölluðu
hrauni o. s. frv. Þannig hlóðst hvert lagið ofan á annað, og þannig
urðu lögin ýmist glerkennrl eða krystölluð.
En auk hins lága hitastigs kemur til greina annað atriði, sem haft
getur engu minni þýðingu við glermyndun og vafalaust hefur haft
þýðingu við móbergsmyndunina, en það er vatnsmagnið í hrauninu.
í eldleðju er æfinlega nokkuð af vatni. Þess var áður getið, að
bræðslumark efna lækki við blöndun, og vatnið lækkar bræðslumark
braunsins sérstaklega mikið. Meðait hraunið er djúpt í jörðu, þar
sem þrýstingur er hár, getur það haldið í sér miklu af vatni, sem þá
lækkar bræðslumarkið verulega, jafnvel um 1—200° C, og slíkt
hraun væri því vel fljótandi langt fyrir neðan venjulegt bræðslu-
mark. Hugsum okkur nú, að þessi vatnsborna eldleðja sé enn fljót-
andi og ókrystölhið 200° C neðan við bræðslumark liins sarna hrauns
í vatnslausu ástandi, er hún brýst upp til yfirborðsins. Nú er þess að
gæta, að þegar þrýstingurinn hverfur af hrauninu, helzt vatnið ekki
lengur í því, heldur freyðir upp, eins og kolsýra í sódavatnsflösku,
og af hliðstæðri ástæðu. Eftir verður þá vatnslítil, köld eldleðja,
orðin of þykkfl jótandi til þess að krystallast.
Þrýstingnum gæti einnig létt snögglega af hraunleðjunni, og vatn-
ið í henni mundi þá verka sem sprengiefni, er tvístraði leðjunni og
gerði hana að glerkenndri ösku.
Merki þess, að eldleðjan, sem móbergið er gert úr, hafi verið vatns-
rík, eru greinileg. Móbergsglerið er alla jafna mjög frauðkennt eða
holótt og olt eigi annað en brotin úr næfurþunnum veggjum, sem
aðgreindu gufuholurnar í því. Eklleðjan hefir sýnilega oft verið eins
og froða, er hún storknaði, en við kólnunina sprakk þessi glerbygg-
ing í smáagnir. Á sama liátt má telja, að sumt af móberginu sé greini-
lega aska, mynduð við sprengingu og tvístran hraunleðjunnar, vegna
innri gufuspennu.Sem ljóst dæmi um þaðástand hraunleðjunnar,sem
'liér er um að ræða, vil ég enn nefna hin óvenjulega þykku hraunlög,
sem áður var drepið á. Surns staðar í móberginu finnast fínkrystölluð
hraunlög, sem eru allt að 100 m þykk. Nú vitum við hins vegar, að
grágrýtislög eru venjulega mjög grófkorna, og jrað jiótt jtunn séu,
1 m eða svo. Þar hefur tími unnizt til fullkominnar krystöllunar.
Sarns konar grágrýtisleðja, sem storknaði í 100 m þykku lagi, ætti þá
að verða mjög grófkorna, og líklega teljast fremur til gabbrós en
basalts. En hin þykku hraunlög eru þvert á móti ákaflega fínkorna
og meira að segja að meira eða minna leyti glerkennd. Hér er því
eitthvað sem hindrar krystöllunina, og þar sem snögg kæling kentur
ekki til greina í svo jtykku lagi, er ekki öðru til að dreifa en seig-