Náttúrufræðingurinn - 1946, Blaðsíða 15

NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
•109
ingar um uppruna móbergsins. Og sjálfsagt er það rétt. En vér hljót-
um nú að líta á þessi nútíma gos undir jökli frá nýju sjónarmiði.
Menn hafa litið svo á þegar skýra átti öskugosin í Grímsvötnum,
að við snertingu glóandi hraunleðjunnar og jökulsins eða jökulvatns-
ins verði ógurlegar sprengingar, sem sundri hraunleðjunni í öskuagn-
ir og þyrli hátt í loft upp. En þetta fær illa staðizt. Menn liafa horft
á hraun renna út í vatn og einnig ótal sinnum getað bent á það hvar
hraun hafi runnið yfir votlendi. Menn vita með öðrum orðum vel
hvað gerizt þegar eldleðja snertir kalt vatn og jrað er þetta: Hraunið
lileypur saman í hnykla, eða það breytist að meira eða minna leyti
í gjall eða þá að það storknar eins og á þurru landi. En að öll hraun-
leðjan breytist við sh'ka snertingu í fínustu gleragnir, þ. e. ösku, er
alveg ójaekkt fyrirbrigði og virðist einnig óhugsandi.
Það, sem gerist við gosin í Grímsvötnum er vafalaust allt annað.
Undir Grímsvötnum, djúpt í jörðu, er hraunleðja og við getum
hugsað okkur hana í sérstöku hólfi í jarðskorpunni.
Þessi eldleðja mun vera tiltölulega köid (eins og ráða má af kryst-
alladílum í öskunni), en svo þykkfljótandi, að hún krystallast mjög
hægt. Yfirborðsvatn, sennilegast vatn úr Grímsvötnum, nær niður til
þessa hólfs og blandast eldleðjunni hægt og hægt. Tilraunir Ainer-
íkumannsins Moreys liafa sýnt að undir slíkum kringumstæðum
eykst gufuþrýstingur hraunleðjunnar rnjög mikið og að lokum verð-
ur hann svo gífurlegur, að hann yfirvinnur stífluna í kverk eldfjalls-
ins. í Grímsvötnum ætti þessi tími, sem nauðsynlegur er til nægilegs
þrýstingsauka, að vera 10—12 ár, Jrar eð gos koma fram með Jrví milli-
bili.
Þegar hin gufuþrungna eldleðja streymir upp i kverk fjallsins,
léttir farginu af henni, en gufan losnar og verkar sem sprengiefni, er
tvístrar leðjunni í fínustu ösku. Hér ber því að sama brunni og áður
með móbergið, það er eiginleiki hraunleðjunnar sjálfrar, sem veldur
því, að hún verður að ösku, en ekki sú staðreynd, að gosið hefir orð-
ið inni í miðjum Vatnajökli. Hlutverk jökulsins virðist ekki vera
annað en að leggja til vatnið, sem samlagast hraunleðjunni fyrir gos-
ið. Vatnið gæti borist leðjunni á annan liátt og jökull væri þá ekki
nauðsynlegt skilyrði fyrir gosi, af þessari tegund, enda þarf ekki ann-
að en benda á gosin í Pelée, Merapi o. fl. til Jiess að staðfesta Jaað.
Öskugosin í Grímsvötnum og Kötlu eru þá ekki nein bending
um J>að, að móbergið sé myndað undir jöklum á þann hátt, sem áður
var álitið. En þau eru eigi að síður nátengd móbergsmyndun og
varpa ljósi á hana.
Þessi nútímagos gefa bendingu um Joað, að þar sem vatn er til stað-