Náttúrufræðingurinn - 1989, Page 41

sem stendur á rústum eldri öskju.
Keilan hefur þegar hrunið saman og
myndað öskju að nýju. Innan yngri
öskjunnar hafa síðan hlaðist upp
margir gúlar, þar af 10 svo sögur fari
af. Gúlar þessir eru tvenns konar.
Annars vegar eru svo kallaðir hraun-
gúlar en þeir einkennast af því að upp
í gegn um yfirborðið treðst afar seig
og tiltölulega köld kvika og hrúgast
þar upp og myndar fell eða hrauk.
Hún nær ekki að renna á brott frá
uppkomustaðnum. Hins vegar eru
gúlar sem ekki hafa fengið neitt ís-
lenskt fagheiti en kallast í eldíjalla-
fræðunum cryptodomes. Þeir einkenn-
ast af því að kvikan sjálf kemst ekki
upp á yfirborðið en treðst upp undir
það og lyftir ofanáliggjandi jarðlög-
um. Þannig myndast fell á yfirborðinu
án þess að í nýtt berg sjáist. Þetta er
því í raun innskot sem treðst inn í
jarðlögin alveg við yfirborð. Það
mætti ef til vill kalla þessa gerð gúla
eða innskota kýli á íslensku uns annað
betra orð kemur fram. Frægastur
þessara gúla í Usu er hraungúllinn
Showa-Shinzan. Hann myndaðist á
árunum 1943-45. í desember 1943
komu nokkrir sterkir jarðskjálftar á
svæðinu og er leið á janúar þá fór
hveitiakur austanvert í Usu smám
saman að lyftast og springa. Járn-
brautarteinar lágu um svæðið og svo
kom að landið varð of bratt fyrir lest-
ina og flytja þurfti teinana annað.
Þetta ris hélt áfram og í júni var ris-
hraðinn orðinn um 150 cm á dag. I
fyrstu var þetta kýli og ekki bólaði á
neinu nýju efni á yfirborðinu en hinn
23. júní varð sprenging í kollinum á
rissvæðinu og þaðan í frá gekk á með
sprengingum samfara risinu fram í
október. Þá fór nýtt efni, svart, seigt
og kalt hraundeig (dasít) að troðast
upp á yfirborðið, kýlið fór að breytast
í hraungúl. Hraundeigið hélt áfram að
hrúgast upp fram í september 1945. Þá
náði gúllinn upp í 406 m hæð yfir sjáv-
armál og var orðinn tæplega 300 m
hár yfir upprunalegt yfirborð landsins
á svæðinu. Vöxtur gúlsins er vel
þekktur því póstmeistarinn, Masao
Mimatsu í þorpinu Scobetsu, skammt
frá gúlnum hafði gott útsýni til gúlsins
og ákvað að fylgjast með þróun hans.
Hann strengdi viðmiðunarstrengi með
jöfnu millibili á milli húsa og teiknaði
nákvæmlega upp útlínur gúlsins á
hverjum degi á meðan á myndun hans
stóð. Hann gekk á gúlinn og mældi
hitastig og sprungur og skráði hjá sér
sprengingar, jarðskjálfta og aðra at-
burði. Þetta var á meðan á síðari
heimsstryrjöldinni stóð og allar að-
stæður manna voru mjög erfiðar.
Hann lét það samt ekki aftra sér og
samfellt í tvö ár hélt hann áfram iðju
sinni. Fyrir vikið er til afar nákvæm
og skilmerkileg greinargerð um þróun
þessa fyrirbæris, sú langbesta sem enn
hefur verið gerð. Mimatsu varð enda
frægur fyrir vikið og ekki síður fjallið
sem hann skráði svo ítarlega verða til.
Myndirnar lagði hann saman og bjó til
yfirlit yfir þróun hvers mánaðar. Þess-
ar myndir hans hafa víða verið birtar
og ganga undir nafninu Mimatsu-línu-
rit (ó.mynd). Mikið gos var í Usu á ár-
unum 1977-1979. Þessi goshrina end-
aði með því að enn eitt kýlið myndað-
ist í Usu. Þetta kýli kallast
Usu-Shinzan og er 653 m hátt
(7.mynd). Vel var fylgst með þessu
gosi og það rannsakað af miklum
áhuga en nú með mun meiri og betri
tækni og lærdómi en Mimatsu varð að
láta sér lynda í hallæri stríðsins. (Ku-
no 1962, Minato 1977, Katsui o.fl.
1981).
Aso-san. Mest eldfjallanna á
Kyushu er Aso eða Aso-san sem er á
eynni miðri um 115 km austur af
Nagasaki. Þar er ein stærsta askja sem
151