Samvinnan - 01.06.1948, Side 4

sjóblautan kornmat og hakka liann
hálf-hráan úr pottunum með skeljtnn,
spýtum og hverju, sem fyriv verðut.
Þessa daga kom iilaðatli inn á Akur-
eyri af ýmsum fiski, og varð þá, sem oR
áður og síðar, að þessi fagra gullkista,
Eyjafjörður, bjargaði fólkinu þar.
'Verzlanirnar voru þess ekki megnugar.
Þjóðhátíðarárið 1874 var einn
'hafðasti vetur aldarinnar, og síðan
kom Dyngjufjallagos 1875 og liarði
veturinn 1880—1881, sem gönilum
mönnum er minnisstæður enn þann
dag í dag.
EFTIR AD verzlunin var gefin
frjáls 1854, fór lutn smátt og smátt
að komast á innlendar hendur. Þó
höfðu selstöðuverzlanirnar undirtökin
og flestar það markmið að græða sem
mest fé fyrir eigendurna. Landsfólkið
fannst þeim vera sín eign og sjálfsagt
að rýja jiað árlega eins og sauðkind-
urnar. Hinu skeyttu þær ekki, þó jjær
gerðu hina fátækn fátækari og byrjuðu
að grafa sína eigin gröf.
Um 1870 er þolinmæði fólksins á
þrotum. Hafði hin stjórnarfarslega og
verzlunarlega kúgun, ásamt illu ár-
ferði, lamað svo trú fólksins á, að líf-
vænlegt yrði í landinu, að það fór að
flytja í stórhópum til Ameríku, og
héldUiþýir flutningar áfram fram um
aldamót.
Ameríkuferðirnar höfðu geysimikil
áhrif ög það miklu meiri en menn al-
mennt gerá sér grein fyrir. Þær áttu
sinn þátt í þeim stórstígu breytingum
á hugsunarhætti og framtaki lands-
manna, er hófust eftir þjóðhátíðarárið
1874.
Jakob Hálfdánarson hafði verið,
ásamt, Einari í Nesi, einn helztur for-
ustumanna um vesturfarir og hugðist
sjálfur áð flytja vestur. En forlögin
höguðu |)ví svo til, að hann varð fyrsti
brautryðjandi þeirra félagssamtaka, er
unnu það á» að í staðinn fyrir áfram-
haldandi landnám í Ameríku hófst
nýtt landnám í sveitum landsins.
VID HÖFUM á þessari hraðferð
okkar litið yfir j)essa gömlu daga
og séð, að þeir eru eins og úrillur út-
synningsdagur í skammdeginu með
einstfiku sólbrosi milli hryðjanna.
Þessi sólbros eru hin jnautseiga frelsis-
þrá þjóðarinnar og vaxandi kjarkur til
að sigrast á öllurn etfiðleikum, og að
hún álltaf sá ltilla undir óskaland
franttíðarinnar.
Upp úr þessum jarðvegi spruttu
kaupfélögin. Það er ekki tími til að
telja fram allar þær umbætur, sem fyr-
ir þeirra áhrif hafa orðið, ýmist beint
eða óbeint, á þessum 66 árum, sem lið-
in eru síðan fyrsta telagið, Kaupfélag
Þingeyinga, varð fyrst tií jtess að fá
gufuskip til að sigla um hávetur til
norðurlandsins, og héldust Jtær ferðir
eltir ])að. Það byrjaði einnig strax að
beita sér fyrir vöruvöndun fram-
leiðsluvara landbúnaðarins, að afla
markaða fyrir þær og gjalda Jtær með
sannvirði.
Samvinnufélögunt I jölgaði smátt og
smátt. Framan af voru rnörg þeirra
rekin sem pöntunarfélög, síðan koma
rjómabúin, sláturfélögin, og búnaðar-
félögin má telja grein af sama stofni,
enda hefur einatt verið náið samband
milli jx'irra og samvinnu.félaganna,
líka sömu menn að verki.
Þau hafa lifað barndómsárin og átt
við að stríða nokkra barnasjúkdóma,
sem ekki hafa lamandi áhrif til lang-
frama.
Sambandið var stofnað 1902 til Jress
að efla samvinnu einstakra félaga og
nota á þann hátt samtakamáttinn, er
félögin kæmu fram sem ein heild. Það
fór liægt af stað. En 1915, þegar Hall-
grímur Kristinsson gerðist forustu-
maður jjess, færðist það fljótt í auk-
ana, og síðan hafa félögin falið því ný
og ný verkefni, eftir ])ví sem efni hafa
staðið til, og er ])að nú lang sterkustu
félagasamtök, sem nokkurn tíma hafa
verið á Islandi.
Alla tíð síðan sýnt var, að samvinnu-
félögin byggju yfir lífsafli og mundu
komast úr vöggunni, hafa keppinautar
þeirra haldið uppi áróðri gegn þeim,
og það munu þeir gera framvegis eftir
beztu getu. Mun ég ekki fjölyrða um
J)að efni, en aðeins benda á, hvað rök
þeirra eru fátækleg og óskiljanleg
mönnum með sjálfstæða dómgreind.
Eins og til dæmis einokunargrýlan.
Meðlimir samvinnufélaganna og
Sambandsins eru sjálfir eigendur þess-
ara fyrirtækja. Þeir hafa allir jafnan
atkvæðisrétt og því sömti áhrifaað-
stoðu um stjórn ])eirra og fyrirkomu-
lag, gagnstætt hlutafélögunum, þar
sem atkvæðamagn og áhrifavald hvers
einstaklings fer eftir eign hans í fyrir-
tækinu.
A það nokkuð skylt við einokun, j)ó
maður kaupi J)arfir sínar hjá sinni eig-
in verzlun eða selji framleiðslu sína
beint til neytenda? Vissulega ekki.
Frostaveturinn 1918 hefðu endur-
tekizt ummæli Sveins Þórarinssonar,
sem eg áður vitnaði til, ef samvinnu-
félögin hefðu ekki verið viðbúin að
mæta háskanum og verið búin að
leggja selstöðuverzlanirnar að velli.
NÚ ER DEÍLT um skiptingu gjald-
eyrisins. Skipting hans getur und-
ir engum kringumstæðum orðið samn-
ingsatriði milli pólitískra flokka, nema
réttlætið sé þverbrotið, og að ])eir, sem
með völdin fara álíti, að þeir eigi fólk-
ið í landinu, en fólkið ekki J)á.
\7innan skapar gjaldeyrinn og ekk-
ert annað en vinnan. Og gjaldeyririnn
er sameign þjóðarinnar. Þarfir manna
fyrir föt, fæði og lnisnæði eru í aðal-
atriðum þær sömu.
Skömmtunaryfirvöldin gefa öllum
jafnháa ávísun upp á föt og fæði, sem
flytja þarf frá útlöndum. Er nokkurt
réttlæti í því, að menn fari frekar að
greiða öðrum aðila en sjálfum sér —
J)að er sínu félagi — þóknun fyrir út-
vegun þessara nauðsynja? Sama gildir
auðvitað um allar aðrar vörur. Eigi
gömul íhaldssjónarmið frá 19. öld að
gilda í þessum efnum, rná búast við, að
bergmálið frá })jóðfundinum endur-
ómi með tvöföldum krafti.
FÁ G HEF getið fárra af brautryðjend-
j um samvinnufélaganna. Flestir
hinna elztu eru fallnir í valinn. Þeir
voru fátækir menn, og á við um })á er-
indið:
„Hörðum höndum
vinnur hölda kind
ár og eindaga.
Siglir særokinn,
sólbitinn slær,
stjörnuskininn stritar“.
En þeir voru einnig ríkir rnenn,
ríkir af réttlætiskennd og eldlegum
áhuga fyrir því að jafna kjör manna og
með samhjálp og samvinnu að gera
J)jóðina fjárhagslega og andlega frjálsa.
Þeir voru landnámsmenn í félagsmál-
um þjóðarinnar. Þeir voru „traustir
hornsteinar" og „kjörviðir í kili“. Eg
hef þá trú, að sams konar efniviður sé
enn fyrir hendi og þeirri byggingu,
(Framhald á bls. 25)
4