Samvinnan - 01.06.1948, Blaðsíða 12

þegar það sveiflast til norðtirs eða suðurs, er
það afleiðing þess að ýtt hefur verið á lítinn
takka eins hvers staðar á taekjaborðinu.
Maðurinn við stýriborðið þrýstir á hnapp,
og kíkirinn sveiflast hægt og hátíðlega til
hliðar og staðnæmist nákvæmlega þar, sem
til var ætlast. Hann þrýstir á annan hnapp,
og þak hvolfsins yfir kíkinum, opnast skyndi-
lega og dálítil rönd af himinhvolfinu sjálfu
er sjáanleg. Þar, í órafjarlægð, er stjarnan,
sem kíkirinn mun mæna á alla nóttina. Að-
eins örfá ljós brenna inni í turninum, ekki
fleiri en nægja til þess að lýsa á mælitækin
á stýriborðinu og benda á hvar eru útgöngu-
dyr. í þessu dularfulla myrkri verða mann-
virkin ennþá stórkostlegri og leyndardóms-
fyllri en ella. En þótt gestinum kunni að
Jjykja mikið koma til þess, að nú skuli senn
hefjast skoðun stjörnu í milljarðs ljósára
fjarlægð, þá er ekki hægt að merkja neitt slíkt
á svipbragði stjörnufræðingsins. Hann virð-
ist vera í hversdagslegu skapi, þegar hann
gengur upp dálítinn stiga, opnar dyr við
efri enda stigans, gengur þar út á nokkurs
konar brú, ekki ósvipaða landgöngubrú á
skipi og þrýstir á hnapp á liandriðinu. Brti
]jessi tekur að hreyfast upp eftir lrvolfþakinu
eftir bogadreginni braut. Þegar maður lítur
niður af þessari brú, er maðurinn, sem stencl-
ur við stýriborðið á gólfi turnsins, að sjá eins
og fluga. Stjörnufræðingurinn opnar enn dyr
og gengur inn í hringlagað herbergi og sest
]>ar við skrifborð. Stóllinn er þannig gerður,
að hann er hreyfanlegur til allra átta og á
allar hliðar. Fyrir framan hann á borðinu er
lítill kíkir og í gegnum hann sér hann allar
lircyfingar stóra kíkisins sjálfs. A borðinu
eru einnig alls konar hnappar og með því að
prýsta á þá, getur hann algjörlega ráðið hreyf-
12
ingu alls þessa mikla mannvirkis. Hann
hrópar ekki eða kallar, er hann vill hafa sem
band við manninn við stýriborðið. Hann
símar. Hann þarf eki að lyfta símaáhaldi af
krók. Hann talar bara, eins og hann væri að
spjalla við náunga hinum megin við borðið.
Mikrófónn grípur orð hans og hátalari svarar.
Sérhver stjörnukíkir er stækkunargler og
saman stendur af tveimur hlutum: Hinn fyrri
er bogalinsa, eins og brennigler, sem drengir
leika sér að, eða bogaspegill. Og hinn síðari
er kíkir. Linsan safnar ljósinu til sín og
sveigir ljósgeislaná af braut sinni, unz þeir
mynda þröngan sívalning eða stöngul. Boga-
spegill gerir sama gagn. Hvort lieldur sem
sívalningurinn eða stöngullinn er gerður af
spegli eða linsu, er árangurinn fókusinn eða
„brennipunkturinn". Þar kemur eftirmynd-
in fram. Kíkirinn, sem venjulega er míkró-
skóp eða stækkunargler, margfaldar eftir-
myndina.
Stærð stjörnukíkisins er venjulega talin
standa í sambandi við möguleika hans til
þess að margfalda stærð. En þar er lýsing
eftirmyndarinnar, sem stjörnufræðingnum
er mest í mun. Stjörnukíkir er fyrst og fremst
tæki til þess að draga til sín og safna saman
ljósi. Því stærri, sem linsan eða spegillinn er,
því meira ljós kemst í gegnum kíkirinn og á
Ijósmyndaplötuna. Og því stærri, sem stjörnu-
kíkirinn cr, því erfiðari viðfangsefni verða
vélfrapðingar og byggingamenn að leysa.
Vegna þess hve speglarnir á Palomar eru
risastórir, varð að hafa allt mannvirkið risa-
stórt.
ALLIR stórir stjörnukíkirar eru meira og
minna sjálfvirkir. Það eru áratugir síðan
farið var að nota rafmagnsvélar til þess að
opna hvolfþökin, lyfta og lækka gólfin, miða
kíkinum á stjörnuna og láta hann fylgja
henni eftir á braut hennar. En í þessu efni
er Palomarkíkirinn þá langt á undan öllum
hinum. Þegar einu sinni er búið að stilla
kíkirinn á þann stað, sem skoða skal, er
hann, sem heild, algjörlega sjálfvirk vél.
Stjarnan er e. t. v. ósýnileg, en ef hún hefur
einhvern tíman verið ljósmynduð, þá veit
stjarnfræðingurinn, hvar hún er. Kíkirinn
sjálfur syndir ofan á þunnu lagi af olíu, og
það er því nægilegt afl, að ýta með fingri, til
þess að hreyfa þetta risastóra áhald. Aðeins
jörðin sjálf er því fremri um jafna, truflana-
lausa hreyfingu. Mótor, sem talinn er 1/12
úr hestafli, stýrir leitinni að stjörnunni. Þetta
gengur allt hljóðlega fyrir sig. Engir rykkir
eða ný afstilling. Komi skekkja fram, svo að
nún nái örlitlu broti af sekúndu, leiðréttist
hún af sjálfvirkum tækjum. í litlu herbergi,
alllangt frá stjörnuturninum, er annar
mótor, sem fylgist með litla mótornum, sem
stýrir ferð kíkisins, og þessi mótor ræður
því, hvort sá litli gengur ofurlítið hægar.
Inni í glerhylki er stengdur fínn málmsteng-
ur, sem titrar nær ósýnilega, og þessi titring-
ur er nákvæmlega talinn, miðað við sekúndu.
Ef titringurinn er of hraður eða of hægur,
svo að nemur hundraðasta úr sekúndu, leið-
rctta sjálfvirku tækin þessa skekkju án tafar.
EINN lilut ráða stjarnfræðingarnir og tæki
þeirra ekki við. Það er loftið sjálft. Það
er undirstaða lífsins. Ef ský dregur yfir,
hverfur kíkirinn inn í livolf sitt. Ef stormur
geysar og ókyrrir loftið, er næturstarfi frest-
að. Allir þekkja, hvernig loftið fyrir ofan
heitan miðstöðvarofn titrar. Jörðin er eins
og miðstöðvarofn að þessu leyti. A nóttunui
sendir hún út liitann, sem hún hefur dregið
inn í sig frá sólinni yfir daginn. Og loftið
titrar og stjörnurnar glitra fyrir mannlegum
lugum. Þar sem hitastigið utan stjörnuturns-
ins er síbreytilegt, verður að gera ráð fyrir
leiðréttingum þessara fyrirbrigða. Gestir eru
látnir standa á bak við glervegg, sum part
vegna þess, að þeir setja ryk á hreyfingu, en
sum part vegna þess, að þeir eru, hver og
einn nokkurs konar miðstöðvarofn. Hita-
útstreymi frá nokkur hundruð manns nægir
til þess, að loftið fyrir ofan stóra spegilinn
taki að titra og ókyrrast, svo að eftirmynd
stjörnunnar virðist dansa f)TÍr augum stjarn-
fræðingsins. En loftið er um felira ófullkomið
en þetta í augum stjarnfræðingsins. Það er
ekki fullkomlega'gagnsætt. Enginn hefur séð
stjörnu í sólarljósinu, í allri sinni dýrð cg
fegurð, vegna þess að loftið dreifir og stöðvar
ultrafjólubláu geislana. Við sjáum stjörnur
himingeimsins aðeins í hluta af Ijósadýrð
þeirra, í „síuðu ljósi" mætti e. t. v. kalla það.
Þá er nóttin heldur aldrei fullkomlega svört.
Jafnvel á heiðskírri, tunglskinslausri nótt er
himininn ekki algjörlega tær. Af þessum
ástæðum verða ljósmyndir af stjörnunni að
takast á löngum tíma. Þrjár klukkustundir
væru eins og eilífð fyrir venjulegan ljósmynd-
ara, sem smellir af á veðhlaupahest eða eitt-
(Famhald á bls. 19)