Samvinnan - 01.02.1954, Qupperneq 6

Jón SigurÓsson, Yztafelli:
STARFSSVIÐ SAMVINNUNNAR
Stofna bændur um land allt með sér samtök
til að gæta hagsmuna sinna í raforkumálum?
I.
Samvinnuhreyfingin íslenzka er
upprunnin í sveitum. Rösk sjötíu ár
eru liðin frá stofnun elzta samvinnu-
félagsins og 50 ár frá því að samband
þeirra reis á legg.
Um allan heim er samvinnan vörn
um náttúrlegan rétt þeirra, sem vinna
hörðum höndum, og sókn þeirra gegn
hverskonar áþján.
Fyrir 70 árum voru verzlunarhætt-
ir mesta fyrirstaða hverskonar við-
reisnar. Kaupmenn voru margir er-
lendir, störfuðu eftir aldagömlum
háttum, höfðu eindæmi um alla verzl-
un og ráð bænda í hendi sér, og héldu
gjaldeyrisvörum þeirra verðlausum
með úreltum verkunaraðferðum.
Verð hins erlenda fór eftir geðþótta
kaupmanna, því víðast var um enga
samkeppni að ræða.
Allir vita hvað unnizt hefur. Nú
geta kaupfélögin ráðið verðlagi er-
lendra vara, eftir því sem vera má
fyrir afskiptum hins opinbera, sem
ennþá viðheldur höftum á sumum
sviðum og leggur á vörurnar og fé-
lögin margbreytta tolla og skatta.
Innlenda framleiðslu vinna þau nú að
kröfum neytenda, og nýtur hún sinna
gæða. Félögin og samband þeirra
hafa reist stórfelldan iðnað og annast
flutninga til landsins á eigin skipum.
Allt þetta er unnið með hag félags-
manna fyrir augum. I þeirra ríki er
engin stétt gróðamanna, sem hagnast
vill á kostnað framleiðenda eða neyt-
enda. Ekki má þó þessi þróun stöðv-
ast, sífellt verður að sækja fram til
heilbrigðari, betri og kostnaðarminni
verzlunarhátta, þar sem verzlun og
dreifing vara leggur sem minnsta
verðhækkun á hvað eina á leiðinni
milli framleiðanda og neytanda. Þetta
höfuðverkefni samvinnufélaganna má
aldrei gleymast. En jafnframt verða
samvinnumenn að vinna að nýjum
starfssviðum á nýjum tímum.
II.
Samvinnuskipulag okkar er runnið
af þingeyskum rótum. Enginn skvldi
ætla, að hið sérstæða, íslenzka sam-
vinnuform hafi stokkið albúið úr
höfði frumherjanna eins og Minerva
vizkugyðja úr höfði Seifs. Undanfari
að fyrstu kaupfélagsmyndun var löng
félagsþróun í héraðinu. Eftir er að
rannsaka þann hluta Þingeyinga sögu
og rita. Hér skal stiklað á stakstein-
um.
Um 1700 voru hér engar voldugar
ættir eða stórbýli. Manntalið 1702 og
Jarðabók A. M. sýna átakanlega
örðug kjör almennings. Flestar jarð-
ir eru undir eign og umráðum utan-
héraðsmanna.
Eftir aldamótin 1800 fer fyrst að
rofa. A fyrri hluta 19. aldar festist
fjöldi jarða í eign eða ábúð sterkra
ætta. Góðæri var um 20 ára skeið ná-
lægt miðri 19. öld. Þá var margt góðra
bænda orðið fast á óðölum. Þetta
voru menn, sem höfðu unnið sig upp
úr fátækt og umkomuleysi. I hérað-
inu hafði ekki verið öldum saman
höfðingjavald stórætta, sem vanið
hafði smábændur á að beygja sig og
lúta. Þessir menn verða snortnir af
hinni sterku framsóknaröldu, sem Jón
Sigurðsson og Fjölnismenn vöktu. Hér
reis fyrsta kynslóð bænda, sem trúðu
á mátt sinn og megin, trúðu á fram-
tíð þessa lands með skapandi mætti.
Nokkrir sona þeirra urðu lærðir nrenn
og komu heim, og gerðust prestar í
héraðinu. Eftir 1850 voru flestir prest-
ar héraðsins innbornir. Samstæð, ein-
huga fylking presta og góðra bænda
sótti fram og voru búnir þeim efn-
um og manndómi, að þeir gátu haft
frjálsar hendur til ýmiskonar fram-
taks. Fyrstu verzlunarsamtökin voru
milli 1840—50. Búnaðarfélag reis og
tók til starfa fyrir alla sýsluna.
Stofnendur K. Þ. voru önnur kyn-
slóðin í héraðinu, sem starfað höfðu
ólögbundið að sjálfstæðum fé-
lagsmálum. A undan kaupfélaginu
og jafnhliða því á fyrstu árunum
höfðu þeir myndað félag áhuga-
manna, sem ræddi hverskonar fram-
fara- og menningarmál. Þessi félags-
skapur varð þeirra háskóli. Þeir lærðu
af sjálfum sér erlend tungumál og
keyptu í félagi valdar erlendar bæk-
ur. Svo þegar kaupfélagið var stofn-
að 1882, voru meðal þeirra menn, er
aldrei höfðu setið á skólabekk eða
brott farið, en voru þó færir um að
semja verzlunarbréf á ensku.
Sumir þeirra manna lögðu stund á
ýms fræði, aðrir ortu ljóð eða sögur,
en flestir létu sér mest um finnast að
yrkja í framkvæmd og athöfn. Þjóð-
hátíðin 1874 snerti æsku þess tíma og
fékk henni kyndil í hönd.
Þegar Kaupfélag Þingeyinga loks
var stofnað 1882, áttu frjáls félög í
héraðinu 40 ára gamla sögu. Sam-
vinnustefna Þingeyinga á rót í þeim
frjálsa og óhlutlæga félagsskap.
III.
Ennþá á samvinnustefnan megin-
stju'k í sveitum landsins. Samvinnu-
6