Samvinnan - 01.12.1965, Blaðsíða 6

Páll H.
Jónsson:
SAM-
VINNU-
HREYFING
OG
STJÚRN-
MÁLA-
FLOKKAR
Síðastliðið sumar og haust
hafa hvað eftir annað birzt
greinar í blöðum landsins
um samvinnuhreyfinguna á
íslandi og póliti'zka afstöðu
hennar. Þessi skrif gefa efni
til hugleiðinga, ef vera kynni
að þær leiddu til nokkurs
fróðleiks og skilnings á eðli
málsins.
Margir telja að samvinnu-
hreyfingin eigi upptök sín í
stofnun kaupfélagsins í
Rochdale á Englandi, rétt
fyrir jólin 1844. Þetta er að
þvi leyti rétt, að kaupfélag-
ið þar hefur starfað óslitið
síðan og stefna þess, skipu-
lag og félagsreglur alla tíð
verið til fyrirmyndar öðr-
um sams konar félögum um
allan heim. En aftur á móti
er fjarri því, að samvinnu-
hugsjónin hafi fæðzt á ein-
um degi i' Rochdale. Hún er
miklum mun eldri félaginu
þar og rætur hennar :iggja
víða og langt til baka í þann
jarðveg, sem vakningaröld-
ur þær, er gengu yfir heim-
inn á 18. öld og fyrri hluta
hinnar 19., höfðu brotið til
ræktunar og sáð í. Hún hafði
fyrir daga Rochdalefélags-
ins komið víða við sögu,
einkum í Englandi, og hlot-
ið mikla en dýrkeypta
reynslu. Þá þegar hafði hún
mótað hugi margra stjórn-
málamanna og annarra for-
ustumanna og þess gætt i
verkum þeirra. „Vefararnir
í Rochdale", sem ekki voru
allir vefarar, vissu glögg
deili á pólití'k síns tíma og
þekktu vel til atvinnuhátta
og lífskjara í landi sínu. Þeir
þekktu einnig vel til þeirra
tilrauna, sem gerðar höfðu
verið með stofnun sam-
vinnufélaga og sumir þeirra
a. m. k. tekið þátt í þeim
tilraunum, þótt ungir menn
væru. Þeir vissu, að ýmsir af
forvígismönnum samvinnu-
hugsjónarinnar litu á hana
sem grundvöll þjóðfélags-
skipulags, sem leysa skyldi
af hólmi úrelt og gamalt
skipulag og koma á jafn-
rétti, bræðralagi og réttlátri
skiptingu þjóðarteknanna og
arði vinnunnar, útrýma ægi-
legasta böli aldarinnar, at-
vinnuleysinu, efla menntun
og andlegan þroska og leggja
grundvöll að hamingjusömu
heimilislífi.
Þegar kaupfélagið í Roch-
dale var stofnað 1844, byggðu
félagsmennirnir á langri
reynzlu og drógu saman og
samræmdu þær fáu grund-
vallarreglur, sem síðan hafa
verið kjölfesta samvinnufé-
laganna. í þessum reglum er
samvinnuhugsjónin krist-
ölluð og á grundvelli þeirra
og út frá félaginu í Rochdale
hefur samvinnuhreyfingin
vaxið og breiðst út eins og
greinar á blómlegu tré og
orðið að félagsmálahreyf-
ingu, sem nær um allan
heim. Hvað eftir annað hafa
reglurnar verið ræddar og
endurskoðaðar af hinum
færustu mönnum. En þær
hafa staðizt dóm reynslunn-
ar. í öllum aðalatriðum eru
grundvallarreglur samvinnu-
félaganna um allan heim
byggðar á félagsreglum vef-
aranna í Rochdale.
Þegar hið fyrsta kaupfélag
var stofnað 1844, voru í Eng-
landi ýmsar umbótahreyf-
ingar og á grundvelli þeirra
flokkadrættir og lauslegar
flokkamyndanir. Afstaða
vefaranna til þeirra var sú,
að þeir settu sér með hlið-
sjón af þeim tvær megin-
reglur: félagið skyldi vera
opið öllum, hvar í flokki sem
þeir stæðu og hvaða stjórn-
málaskoðanir, sem þeir
hefðu, og í áframhaldi af
því: félagið skyldi vera hlut-
laust f stjórnmálum. Sama
máli gegndi um trúarskoð-
anir, en flokkadrættir í trú-
málum voru miklir þá, eins
og jafnan. Gagnvart trúar-
skoðunum skyldi félagið vera
hlutlaust og ekki útiloka
neinn frá félaginu vegna
þeirra.
Lýðræðishugsj ónin var
enn í deiglunni, þegar sam-
vinnufélögin voru stofnuð.
Þau voru brautryðjendur í
lýðræði innan sinna tak-
marka. Stjórnmálaflokkar
nútí'mans voru ekki mótaðir.
Þeir eru yfirleitt yngri en
samvinnuhreyfingin og hafa
orðið að taka afstöðu til
hennar jafnótt og þeir hafa
verið stofnaðir. Oft hafa
fastmótaðir samvinnumenn
haft gagnger áhrif á flokka-
myndanir og stefnur þeirra
í þjóðmálum. Afstai’s« stjórn-
málaflokka í lýðræðisríkjum
til samvinnuhreyfingarinnar
hefur oft breyzt frá cinum
tíma til annars, en umbóta-
sinnaðir flokkar hafa yfir-
leitt litið á hana með vel-
vild og veitt henni stuðning.
Enginn efi er á því, að vef-
ararnir í Rochdale litu á
félag sitt sem áframhald-
andi tilraun með nýtt þjóð-
skipulag. En hugsjón þeirra
var á breiðum grundvelli og
náði inn í raðir ýmissa ann-
arra umbótahreyfinga. Það
verður ekki séð, að þeir hafi
hugsað sér, að félagið yrði
vi'sir að stjórnmálaflokki, og
þess vegna settu þeir í regl-
ur sínar ákvæðið um hlut-
leysi. Hins vegar er það
jafnljóst, að hreyfingin var
að því leyti pólitízk, að hún
snerti mjög fjármál og at-
vinnumál og síðar skatta-
Sökum snertingar sinnar við mikilvæg
þjóðfélagsmál er samvinnuhreyfingin í eðli
sínu pólitísk og hefur alltaf verið, þótt hún
sé ekki flokkspólitísk og hafi að grundvall-
arreglu hlutleysi gagnvart pólitískum flokk-
um.
6 SAMVINNAN