Samvinnan - 01.12.1986, Side 37

mannshugsjón íslendingasagna einsog hún birtist í svo-
nefndum hetjudáðum víkinga og annarra manndrápara,
má ekki gleyma hinu, að hann er á sinn hátt í samhljóðan
við þá mannshugsjón íslendinga til forna sem var ekki
síður djúpstæð, nefnilega hugsjón hins friðsama vit-
manns og mannasættis sem birtist í einstaklingum eins
og Njáli á Bergþórshvoli, Gesti Oddleifssyni, Ingimundi
gamla, Gissuri hvíta og jafnvel líka Gísla Súrssyni og
Gunnari á Hlíðarenda, sem báðir voru seinþreyttir til
vandræða. Mannshugsjón Halldórs er margþættari og
tærari, en hún á tvímælalaust meðal annars rætur sínar í
því meginviðhorfi íslendingasagna, að andlegt atgervi sé
heillavænlegra og virðingarverðara en líkamsafl.
• Heimsmaðurinn
Hinn póllinn í skáldskap Halldórs Laxness er heimsmað-
urinn, hinn sjálfhverfi tækifærissinni sem kemur ár sinni
fyrir borð í þjóðfélaginu, athafnamaðurinn, máttar-
stólpi mannfélagsins. Þessir einstaklingar eru ekki endi-
lega illir, samanber Bogesen, Pétur þríhross, Búa Ár-
land og Gúðmúnsen; stundum eru þeir lífsþreyttir böl-
sýnismenn, öðrum stundum skoplegir góðgerðamenn.
En þegar öll kurl koma til grafar eru þeir fyrirlitlegir,
afþví þeir eru annaðhvort falskir eða siðferðilega
blindir. Athafnir þeirra stjórnast ekki af innri sannfær-
ingu, þeir lifa í sjálfsblekkingu og telja sér trú um að þeir
fái hreppt lífið með því að hegða sér í samræmi við leik-
reglur spilltrar veraldar. Þó þeir séu kannski ekki illir í
sjálfum sér, eru þeir verkfæri hins illa í heiminum, rang-
lætis, blekkinga, siðblindu, afþví þeir hafa tekið prjál
heimsins fram yfir sína eigin sál. Þessir einstaklingar
koma fyrir í ýmsum gervum í flestum verkum Halldórs,
í Rauðsmýrarmaddömunni og Birni á Leirá, fegurðar-
stjóranum og Gvendó, auk þeirra persóna sem fyrr voru
nefndar og fjölmargra annarra. Þeir eiga sér að jafnaði
ekki viðreisnar von, en þó kemur fyrir að þeir iðrist og
bæti ráð sitt, einsog Gvendó í Dúfnaveizlunni, og má
vera að það sé til marks um aukið umburðarlyndi skálds-
ins á efri árum gagnvart mannlegum ófullkomleik.
• Stormasöm ævi
Þegar höfð er í huga sú mannshugsjón Halldórs Laxness,
sem ég hef stuttlega drepið á, má það virðast undarlegt
hve áhugasamur hann hefur verið um málefni dagsins og
athafnasamur á vettvangi þjóðmálanna. Enginn annar
íslenzkur rithöfundur hefur tekið jafnvirkan þátt í
þjóðmálabaráttunni og enginn haft önnur eins áhrif á
hugsunarhátt og öll viðhorf íslendinga, ekki einungis
með skáldverkum sínum, heldur einnig og ekki síður
með greinum og ritgerðum sem fylla ein tíu bindi. Þó
hugsjón Laxness um fagurt mannlíf sé fólgin í óvirkri af-
stöðu til þjóðfélagsins, þeim innri styrk sem umber hé-
góma heimsins og virðir að vettugi alla viðleitni til að
bæta veröldina eða breyta mönnunum, má segja að lífs-
ferill skáldsins sé í veigamiklum atriðum afneitun þess-
arar hugsjónar. Hér kemur í ljós skemmtileg þversögn,
sem mér finnst allrar athygli verð, því hún er í rauninni
lykillinn að lífsverki skáldsins. Þegar litið er yfir lífsferil
hans verður ljóst, að hann hefur í andlegu tilliti lifað
ákaflega stormasama ævi. Hann hefur verið áhrifagjarn,
látið hrífast af stórum hugmyndum og hugsjónum, tví-
vegis gefið sig heilshugar á vald máttugum hugmynda-
kerfum, kaþólsku kirkjunni og marxismanum, og í bæði
skiptin gengið af trúnni. Hann hefur verið skapheitur og
á stundum hatramur baráttumaður fyrir mönnum og
málefnum, sem hann vill ekki lengur kannast við. Hann
hefur í senn háð harða glímu við vandamál þeirrar listar,
sem hann helgaði krafta sína, og þess mannfélags sem
hann lifði í og stríddi gegn. Þessi barátta á tvennum víg-
stöðvum virðist ekki hafa dregið úr honum mátt, heldur
þvert á móti eflt hann til átaka. Ég tel ekkert vafamál að
marxisminn hafi verið honum mikill aflgjafi fram yfir
seinni heimsstyrjöld, beint skáldskap hans í þann farveg
strangrar þjóðfélagsádeilu sem er einn höfuðstyrkur
skáldsagnanna fjögurra sem hann samdi á árunum 1931-
46.
# Eins og opin kvika
Óhætt mun að ganga útfrá því sem vísu, að frjósemd og
fjölbreytni skáldsins Halldórs Laxness eigi fyrst og
fremst rætur að rekja til þess, að hann var ævinlega op-
inn fyrir öllum áhrifum. Heimurinn og allt sem þar gerð-
ist orkaði sterkt á hann. Hann var einsog opin kvika, gaf
sig á vald svimandi hrifningu og varð fyrir sárustu von-
brigðum. Þessi opna afstaða gagnvart umhverfinu,
hrifnæmið og ástríðufull forvitnin, voru að mínu viti
farsælustu eiginleikar skáldsins, gerðu honum kleift að
kanna fleiri svið og kafa dýpra en hefði hann verið inn-
hverfur eða lokað sig inni í fílabeinsturni. En það hlýtur
einnig að hafa verið ákaflega lýjandi, tekið á taugarnar-
og var þá nokkuð eðlilegra en að dýrasti draumur skálds-
ins yrði draumurinn um þá óhagganlegu staðfestu, það
himneska kæringarleysi sem menn einsog Steinar í
Hlíðum, Björn í Brekkukoti, organistinn og Ólafur
Kárason eiga í svo ríkum mæli?
Þetta eru vitanlega getsakir einar og óvíst að þær
greiði úr þversögninni, en Halldór hefur einhversstaðar
látið svo ummælt að hann berðist fyrir fullkomnu þjóð-
félagi þráttfyrir að honum væri ljóst að í fullkomnu þjóð-
félagi ættu rithöfundar ekki framar neinu hlutverki að
gegna. Á sama hátt hefur hann sennilega uppmálað
mannshugsjón sína í fullri vitund þess, að einstakling-
arnir sem hafa klætt hana holdi í skáldverkum hans
mundu aldrei hafa staðið við hlið hans í þjóðmálabarátt-
unni.
Svona getur skáldskapurinn verið hlálega ósamkvæm-
ur mannlífinu. #
37