Samvinnan - 01.12.1986, Blaðsíða 48

Doris Lessing — ástríðufullur leitandi
íku, sem frá er sagt í svörtu bókinni. Sú rauða er um
stjórnmálin og lýsir því, hvernig goðsögnin um komm-
únismann tætist smám saman í sundur. Bláa bókin er
greinargerð um sambandið við hitt kynið og um drauma
Önnu og ferðir til sálkönnuðar, en í þeirri gulu eru rit-
störf hennar aðalatriðið; hún er alltaf að „búa til sögur“
- semja uppkast sögu, þar sem hún lætur Ellu ganga í
gegnum flest, sem hún hefur sjálf reynt.
• Ástríðufull sjálfsleit
Það er enginn dans á rósum að ætla sér að vera „frjáls
kona“ og lifa „lífi eins og karlmenn lifa“, sem reynist
henni blekkingin einber. Ef Anna stofnar til ástarsam-
banda við karlmenn jafn frjálslega og þeir, verður hún
svo háð þeim, að það leiðir til auðmýkingar. Það val-
frelsi, sem hún nýtur, lamar hana sem rithöfund, vegna
þess að það er reist á sandi og væri óhugsandi, ef meiri
ábyrgð ríkti í þeim heimi, sem hún lifir í. Þar virðist
skorta allar traustar viðmiðanir, og því verður frelsi
konu, sem vill vera sterk og heilsteypt, kviksyndi og
skrípamynd, sem stangast á við drauma hennar, af því
að hún virðist dæmd til þess að þreifa sig áfram eins og
blindur maður og láta tilviljanir ráða gerðum sínum.
Bygging og atburðarás sögunnar verður ekki rakin hér
frekar, en gildi hennar er ekki síst fólgið í því, hve raun-
veruleg reynsla margra er endursögð þar á sannfærandi
hátt í formi skáldsögunnar. Hún er eins og skýrsla um,
KAUPFÉLAG ÁRNESINGA
Selfossi
hvernig það var að vera frjáls og ábyrg kona í samskipt-
um við bæði kynin og þurfa að horfast í augu við og sætta
sig við sjálfa sig í tengslum við ástandið í pólitík og list-
um á þeim tíma, sem bókin lýsir. Þar er vikið að flestu,
sem hugur rithöfunda um miðja 20. öld var bundinn við,
og það sett í eðlilegt samhengi, enda hefur verið sagt um
„Gylltu minnisbókina", að hún sé ekki síður bók um það
að skrifa en um samskipti og afstöðu kynjanna hvors til
annars og innbyrðis, þó að sá þátturinn liggi kannski enn
frekar í augum uppi. Henni hefur verið líkt við fræga
sögu, „Myntfalsarana“, eftir Frakkann André Gide, og
þau rök færð fyrir samlíkingunni, að báðar sögurnar
fjalli um ástríðufulla sjálfsleit í skáldskap án þess að
nokkur tilraun sé gerð til þess að fegra eða smækka þá
mynd, sem hún leiðir í ljós, þótt ófögur sé og sjálsleitin
ekki þrautalaus. Joyce hafi haft sín áhrif á báða höfund-
ana, og báðar sögurnar séu einkum ætlaðar lesendum,
sem hafi yndi af því að ráða gátur og raða saman brota-
silfri, og loks lýsi þær tíma, þegar óvissa ríkir um svo
margt, að það veldur tortryggni í garð allra sögumanna;
áreiðanleiki þeirra er dreginn í efa, og ástandið ruglar
skapandi listamenn í ríminu. „Gyllta minnisbókin" féll í
bestan jarðveg hjá kvenþjóðinni eins og eðlilegt var. En
hún ýtti líka við karlmönnunum eins og dæmi var nefnt
um hér að framan, enda ein þeirra sagna, sem breytt geta
hugmyndum fólks um sjálft sig, haft áhrif á hugsun þess.
• Tilvistarörvænting kvenna
Ástarsamband karls og konu er áberandi viðfangsefni í
„Gylltu minnisbókinni“ eins og ótalmörgum öðrum
verkum Doris Lessing; sérstaklega skýr dæmi þess mætti
benda á í sumum sögunum í smásagnasafninu „Karl-
maður og tvær konur“ (A Man and Two Women, 1963).
Það er auðvitað flókið mál í eðli sínu, en túlkun þess er
ekki uppörvandi hjá Doris Lessing. Konur hennar virð-
ist skorta staðfestu til þess að halda uppi traustu sam-
bandi, og hún virðist ekki telja karlmennina þess verða,
að þær geri það, ekki þess verða að njóta þess. Einstakl-
ingarnir stofna oft til þessara kynna af litlu tilefni og
meira fyrir tilviljun en af ásetningi, og þau eru ekki fyrr
hafin en þeir eru farnir að reyna að losa sig hver við
annan. Þær konur, sem verða háðar karlmönnum með
þeim hætti, sem forðum var talið gott og blessað, en virð-
ist ófært og yfirmáta barnalegt, þegar hér er komið sögu,
uppskera háð og fyrirlitningu. Kona, sem finnur hjá sér
þörf fyrir að ganga inn í það hlutverk og kannast hrein-
skilnislega við eðli sitt og tilfinningar, verður óánægður,
ófullnægður þolandi; hún þráir það hlutverk og fyrirlítur
í senn, en enn meira fyrirlítur hún karlmanninn, sem
notar sér það. Fyrr eða síðar hrynur heimur hennar í
rúst, hún bíður ósigur - það er sagan, sem sögð er í
„Gylltu minnisbókinni“. Þegar þær standa einar og öllu
sviptar í þeim sporum, þessar konur, ómælanlegar við
allt nema sjálfar sig og engin ein skýring á ósigri þeirra
verður lesin milli línanna, engum einum verður um
kennt og bæði þær sjálfar og allt annað virðist skorta
dýpt og fljóta ofan á, eru þær sannastar. Og þá er Doris
Lessing sérstaklega vel lagið að sýna tilvistarörvæntingu
þeirra, sem ekki styðst við nein skiljanleg rök.
Sumum verður þetta ofviða, og sú er t. d. niðurstaðan
í smásögunni „í herbergi nítján“ (To Room Nineteen),
þar sem tengsl Susan við fjölskyldu hennar rofna og hana
48