Andvari - 01.06.1965, Blaðsíða 76

74
ÓLAFUR JENS PÉTURSSON
ANDVARI
Jefferson talcli ræktun jarðarinnar mikil-
vægustu atvinnugreinina og sjálfseignar-
bændur traustustu stétt þjóðfélagsins.
MarkmiSum sjálfstæSisyfirlýsingarinnar
yrSi bezt náS meS því, aS þjóSarauSur-
inn dreifSist sem mest, svo aS þegnarnir
yrSu sjálfbjarga. Kenningin um frjálsa
samkeppni, í túlkun Adam Smith, hafSi
djúptæk áhrif á Jefferson og fylgismenn
hans. EinstaklingsframtakiS skyldi hag-
nýtt í frjálsri samkeppni viS nytsama
vinnu og verSa þannig þjóSarheildinni
aS gagni. Hins vegar mundu ríkisafskipti
stuSla aS því aS auSga fáa, útvalda þjóS-
félagsþegna á kostnaS heildarinnar.
Á fyrstu árum Bandaríkjanna féllu
þessar skoSanir í góSan jarSveg, enda
setti hvers kyns smáatvinnurekstur sér-
stakan svip á þjóSlíf allt. Menn stefndu
aS því aS komast í álnir sem sjálfseignar-
bændur, iSnaSarmenn eSa smákaupmenn
og búnaSist bærilega.
Á sama tíma voru þó til þeir menn,
sem töldu markmiSum sjálfstæSisyfirlýs-
ingarinnar bezt náS mcS því aS koma á
sterkri sambandsstjórn, sem skyldi vera
í höndum „hinna vitru, auSugu og ætt-
stóru,“ en lýSræSi mundi leiSa til skríl-
ræSis. Sérhver einstaklingur gætti aSeins
eigin hagsmuna og því bæri ríkisvaldinu
aS hafa hönd í bagga meS athöfnum
hans, svo aS eigingirnin yrSi aS einstakl-
ingsframtaki í þágu þjóSarheildarinnar.
Eftir aS iSjuhöldar og kaupsýslumenn
náSu völdum var slíkum kenningum ekki
haldiS mjög á lofti í upprunalegri mynd
sinni, heldur skírskotaS til lýSræSishug-
sjóna Jeffersons. HamraS var t. d. á því,
aS frjáls samkeppni væri aSalsmerki þjóS-
félagsins. Talsmenn skipulagsins gripu
þó á lofti þær kenningar Herberts Spen-
cers, aS þjóSfélagiS þróaSist í átt aS
æSstu fullkomnun, þar sem hæfustu ein-
staklingar öSluSust fullkomna hamingju.
Frjáls samkeppni var leiSin aS þessu
takmarki. RíkisvaldiS drægi úr þróun-
inni, ef þaS verndaSi hinn veika, —•
óhæfa, gegn hinum sterka, — hæfa. Þeir
bættu því auk þess viS, aS menn væru
skapaSir misjafnir frá náttúrunnar hendi,
og allar tilraunir til aS jafna þennan mis-
mun brytu í bága viS náttúrulögmálin.
Ef litiS var á lífskjör þegnanna, mátti
vissulega ætla, aS þessi kenning ætti viS
fyllstu rök aS stySjast. Allur þorri manna
virtist dæmdur til örbirgSar og útskúf-
unar í lífinu hérna megin grafar og
þróun mannkynsins lyti ákveSnum,
óumbreytanlegum lögmálum, þar sem
eins dauSi væri annars brauS. En hvaS
mundi gerast, ef maSurinn gæti meS
skynsemi sinni náS valdi á þessum lög-
málurn? Fengist aSeins neikvætt svar viS
þeirri spurningu, var eins gott fyrir allan
fjöldann aS gefa upp alla von um vænni
hag, áSur en gengiS yrSi inn um dyr
þess vítis, sem framtíSin bæri í skauti
sínu. Jákvætt svar mundi aftur á rnóti
glæSa von mannsins um aS ráSa eigin
örlögum, skapa réttlátt þjóSfélag í raun-
sönnum anda náttúruréttarins, sem mótaS
hafSi samfélagiS á bernskuskeiSi Banda-
ríkjanna.
Ýmis þau vandamál, sem reyndust
Bandaríkjamönnum örSugust úrlausnar
eftir þrælastríSiS, höfSu þegar i upphafi
aldarinnar komiS til sögu í Stóra-Bret-
landþ landi iSnbyltingarinnar. Sýnt var,
aS náttúrurétturinn sem slíkur nægSi
ekki til aS bæta úr þeim. Brezkir um-
bótamenn leituSust viS aS renna nýjum
og haldbetri stoSurn undir þær kenn-
ingar og juku hagnýti þeirra fyrir þjóS-
félag samtíSar sinnar. Árangur þessarar
viSleitni kom fram í nytsemiskenningu
Benthams og „klassísk ri“ hagfræSi þeirra
Adams Smith, Ricardos og Malthusar,
liberalismanum. SambandiS viS náttúru-
réttinn rofnaSi því ekki. Einn merkasti