Fálkinn - 13.08.1938, Blaðsíða 14

14
F Á L Ií 1 N N
Bygging móðurmálsins.
Þýska beitiskipið Emden.
Undanfarna daga liefir þýskt
beitiskip, Emden a‘ð nafni, leg-
itS hjer á ylri höfninni. Er þaö
skólaskip og er rjett að hefja
fimm mánaða ferðalag víðsveg-
ar um heim. Kom það hingað
frá Noregi, en ætlar hjeðan
langt suður í liöf. Þjóðverjar
hafa átt tvö herskip með Em-
dens-nafninu á undan þessu er
lijer hefir legið. Var hið fyrra
mjög umtalað í hyrjun stríðs-
ins er það var á reiki um Ind-
landshafið og gerði bandaþjóð-
unum marga skráveifu. Eftir
langa mæðu tókst þó hresku
herskipi að skjóta það í kaf.
Skipstjórann á því, von Míiller,
dáðu Bretar svo mjög fyrir af-
rek hans og drenglund, að þeir
leyfðu honum að lialda vopn-
um meðán hann var fangi
þeirra. Emden, annað í röð-
inni, hlaut þau örlög að vera
sökt í Scapaflóa við Orkneyjar
eftir stríðið, ásamt mörgum
öðrum þýskum herskipum. Var
það atburður, sem Þjóðverjum
sveið sárt eins og ætla má. —
Emden, er var lijer á ferð var
hygt 1925 og er því eitt af elstu
herskipum Þjóðverja og hefir
lengi verið í förum sem skóla-
skip.
Meðan skipið dvaldi hjer var
sendiherrum erlendra ríkja,
háttsettum embættismönnum
og blaðamönnum boðið um
horð í skipið og sýnt það ræki-
lega.
Hljómsveit skipsins skemti
Reykvíkingum á þriðjudags-
kvöldið með því að leika fyrir
þá nokkur lög á Mentaskóla-
hlettinum. Knattspyrnukappleik
iiáðu skipverjar við knattspyrnu
fjelagið Val. —
I. Samlíking við athafnir og vinnu-
brögð.
Vakið hefir það undrun mína,
hversu málfræðingar vorir eru þög-
ulir um einn merkasta hornstein, eða
jafnvel heilt gaflhlað í dásamlegu
musteri móðurmáls vors, íslenskunm.
Á jeg þar við aragrúann af eftir-
tektarverðum orðum, sem eru sam-
líking við, og samgróin atliöfnum
manna, erfiði og vinnubrögðum, eins
og þau voru í fornöld i daglegu lít'i
þjóðar vorrar. Þann veg er orðinn
til mesti fjöldi nafnorða, sagnorða
og lýsingarorða. Og eru þau — eins
og önnur orð yfir liöfuð — að jafn-
aði því styttri, kjarnmeiri og þægi-
legri i meðförum, sem þau eru eldri.
Sýnist mjer á þessu sviði vera til-
valið efni í doktorsritgerð, fyrir vel
lærðann og gjörhugulann málfræð-
ing.
Og til þess ef verða mætti að
vekja menn og örva i þessu skyni,
vil jeg benda hjer á nokkur dæmi,
eða telja fram nokkur orð af lianda-
hófi. Vitanlega án múlfræðilegrar
aðgreiningar og tilvitnana, eins og
vera ber í stuttri alþýðugrein, sem
rituð er af ólærðum aiþýðumanni.
Einnig án ábyrgðar um rjetta skýr-
ing eða samlíking, en því fremur tií
umhugsunar og leiðrjettingar á því
er sannara kann að reynast.
aðili: sá sem á hlut að máli, hefir
unnið að, eða á að vinna að fram-
gangi einhvers máls eða verkefnis.
annir: mikið að gera og margt
ógert — í önnum.
aflóa: lóin fer af snjáðu og slitnu
fati, sem er að verða ónothæft.
Heimfærist um útlifaðan búpening.
ábrestur (úr broddmjólk) : þó góð-
ar sjeu, kann að bresta nokkuð ú
næringargildi eða undirstöðu í melt-
ingarfærum manna, móts við venju-
lega nýmjólk?
ábyrgð: það er maður hlýtur að
bera gagnvart öðrum.
barátta, bardagi: höggorusta, með
handverkfærum.
dagmál (kl. 9 árdegis). Fyrsta
máltíð dagsins byrjar þá.
eingirni: einfalt garn. eigingirni:
að hugsa altaf um sjálfan sig á und-
an öðrum.
eyrisvöllur ( = Vallardagslátta, 30
X 30 faðmar). Hjet svo í Búalögum,
af því að eyrir skyldi greiða fyrir
að slá hann, og taldist það dagsverk
meðal manns á sljettum velli. En
þegar slik dagslátta var mæld í þýfi,
var snærið (30 fm.) sem mælt var
með, stigið niður milli 3. hverrar
þúfu. Eyrir var þú 6 álnir vaðmáls
(eða 12 fiskar og jafngildi þess í
ýmsum vörum). Kaupið var 4 álnir
og 2 fyrir fæði.
fjölskylda (-skyldi), er i fornu
máli notað um margskonar skyldur
og skuldir.
gambur: liávaði? eða eitthvað gróf-
gert, stórt og fyrirferðarmikið. (Heim
fært um fugla í orðabókum, Fritzner:
gammur, E. J.: strútsfugl, S. Bl.:
ýmislegt annað.) Sbr.: „Hvað ertu
að gambrá“? „Hvaða ógnar gambur
er þetta“? (þegar spunnið er mjög
gróft), og gamburmosi, t. d. í Heklu-
hraunum, þar sem maður sekkur
upp í ökla og kálfa ofan í mosann.
gangari (Laurentiussaga), gangveri
(E. J.): innri og ytri gangklæðnað-
ur, (gangari E. J. og S. Bl.: göngu-
maður, S. Bl.: líka hestur, og gang-
vari: göngumaður).
„hafa í fallu trje“: þenja segl og
hefja í siglutopp. Merkir að gefa ekk-
ert eftir, við hvern sem í hlut á.
hlað: hleðslan (stjettin) við hús-
in. Nú er búið að færa nafnið fram-
fyrir hleðsluna, þó forin þar eða
troðningarnir sjeu ekki steinlagðir.
hleypidómur: frá því er dómum
var hleypt upp i þinginu? Sleggju-
dómur gildir sama: ómerkan, órök-
studdan eða rangan dóm.
„Ilt er að kljást við kollóttann
Kljásteinarnir í gömlu vefstöðunum
þurftu að vera með gati, eða rauf
fyrir bandið, sem tengdi þá við
þráðarlokkana. — Kollóttir steinar
smugu úr bandinu (nema um þú
væri poki eða tuska) og var því ilt
að kljá með þeim. Dregið til lík-
inga ýmislega, svo sem að halda i
kollótta kind meðan hún er rúin,
að glima við nakin mann o. s. frv.
í miðjum klíðum“. Klið hjet sú
stutta færa, sem ofin varð milli þess
að kljásteinarnir voru færðir aftur-
eftir uppistöðunni. Þótti heldur löð-
urmannlegt, að hlaupa úr vefstaðn-
um, eða hætta að vefa „i miðjum
klíðum“, þ. e. fyr en færa þurfti
steinana, og vöðina úfram. Og enn er
sagt í lítilsvirðingarskyni, að menn
hlaupi frá verki í miðjum klíðum,
ef þeir hlaupa rasandi ráði frá hálf-
unnu verki, eða hætta við það hálf-
gert að ástæðulausu.
kurfur (karfa afleiðsluorð?): við-
arbútur. „Hann er kurfur eða kurfs-
legur“ er sagt um ósnoturlega vaxna,
lága og digra drengi, m. fl. „Ekki
lcoma öll kurfl (kurl) til grafar“.
Máltæki það er arfur frá viðarkola-
brenslu í gröfum við skógana. Skóg-
arlurkarnir voru kurflaðir niður í
smábúta, en hrukku þá víðsvegar
undan öxinni, svo að aldrei hafa
allir fundist. Samlíkingin er enn not-
uð við vandfundna smámuni, og eigi
síður þegar eitthvað er undandregið
vísvitandi.
„Laus á kostunum": skeiðliestur,
sem oft hleypur upp af skeiðinu
og bregður fyrir sig öðrum gangi.
Notað nú einna helst um stúlkur og
pilta, konur og menn, sem eru lausir
á kostunum i ástarmálum.
Miðdik held jeg að sje rjett orð,
í staðinn fyrir mióbik, sem nú er
og hefir léngi verið notað i málinu.
— Eða hvað getur þetta -bik haft
að merkja? „Miðdikið mátalaust",
mun vera gamalt máltæki. Svo ritar
Gissur biskup (1540—’48) Einarsson
(ef jeg man rjett) í brjefi til presta,
þar sem hann talar um og merkir
með því hófleysi fólks og vandstill-
ingu.
Miðdik býst jeg þvi við að merki
vísirinn (nálina, „tunguna", S. Bl.)
á metaskálum, sem dikar fram og aft-
ur um mundangið (mund/iangið? er
hangir í hendi manns) á miðjum vog-
ararmi, þ. e. stönginni, sem metaskál-
arnar hanga á.
Mund(h)angið er kyrt þegar vegið
er, en miðdikið er fast á arminum
og hallast þvi til og frá eins og
skálarnar, uns náð er jafnvægi. Og
sjest þá vel, að „mjótt er mundahgs-
hófið“ Meðalhóf virðist vera úh-
þýnning úr mundangshófi, og reynist
flestum vandratað.
misklíð, er enn eitt orðið frá vef-
staðnum. Margskonar ólag, misþungir
kljásteinar, samsláttur þeirra, flækja
eða annað gat komið á uppistöðuna,
jafnvel í „miðjum klíðum“. Og enn
vill verða misklíðin mörg í viðskift-
úm manna.
,,Nú kastar tólfunum," eða: „Nú
þykir mjer þó kastað tólfunum“.
Teningskast liefir tíðkast frá forn-
öld, og liefir hæsta tala á tening-
um verið 12. Mesti vinningur var
því að „kasta tólfum“, þannig að
upp kæmi talan tólf. Samlikingin á
því við fágæt eða óvænt höpp.
orlof, líklega rjettara ordlof, um
þau loford, er konungar í fornöld
og aðrir yfirmenn gáfu mönnum
sinum til að heimsækja ættingja, eða
TJm þessar mundir eru 20 ár liðin frá því, að rússneska keisarafjöl-
skyldan var myrt í Jekaterinborg. Myndin, sem „Fálkinn" birtir lijer
er ein af allra síðustu myndunum er teknar vom af keisaranum og
fjölskyldu hans. Nikutás II. keisari sjest til hægri, þar sem hann styð-
ur sig fram á skófluna, en ein af dœtrum lians er að bera eitthvað
á börum.