Fálkinn - 14.04.1944, Blaðsíða 7

F Á L K I N N
7
HUMPRY DAVY
Maðurinn sembjó til öryggislampann
handa kolanámumönnum.
Eftir David Thurlow.
Sir Hnmphry Davy, eftir trjeskurðarmyiul frá hans tíð.
Þegar litiö er til baka og blöðum
flett i enskri uppgötvanasögu lið-
inna alda rekst maður á f.jölda
manns, sem höfðu einsett sjer að
gera ákveðna uppgötvun og unnu
sjer engrar eirðar þangað lil þeir
liöfðu lokið við liana og ráðið þá
gátu, sem þeir voru að spreyta sig
á. Þetta voru ekki menn, sem fengu
hugmynd sína fyrir snöggan inn-
blástur, heldur menn, sem unnu
markvisst að lausn viðangsefnis
síns. Þeir leituðu þangað til þeir
fundu.
Einn af þessum niönnum var
Humpliry Davy, maður sem gerði
l'jölda uppgötvana, sem varðveita
minningu hans um aldir. En lang
mikilsverðasta uppgötvun lians er
námulampinn, sem var þannig gerð-
ur, að eigi þurfti að óttast spreng-
ingar af gasi í kolanámunum ensku.
Kolin eru mesta náttúruauðlegð
Breta, en eins og í öllum kolanám-
iim heims myndast þar eldfimar
gastegundir, svo að jafnan er hætta
á sprengingum.
Það skeði einn góðan veðurdag
í ágúst 1815, að breski vísindamað-
urinn Ilumpliry Davy, sem þegar
var orðinn kunnur maður fyrir
ýmsar uppgötvanir sínar, fjekk brjef
frá ónefndum manni, þar sem bent
var á hin tíðu slys, sem orsökuð-
ust af sprengingunum i kolanámun-
um. Viðfangsefnið sem Davy var
bent á var þetta: að búa tii nýja
tegund af námulömpum, sem ekki
gæti kveikt í gastegundum þeim
sem jafnan eru í öllum námum.
Þó að Humpbry Davy liefði ýmis-
legt annað á prjónunum um þessar
mundir og að hann var orðinn
heilsutæpur maður, fór hann þegar
að glíma við þetta viðfangsefni.
Gæti liann ráðið þessa gátu mundi
hann bjarga lífum samborgara sinna
svo þúsundum skifti.
Eftir þrjá" mánuði gat Davy til-
kynnt, að hann hefði búið til lampa,
sem engin sprengihætta stafaði af,
í námunum. Hann liafði uppgötvað,
að ef að net úr málmi væri á milli
lampalogans og námugasins, mundi
hitinn frá loganum safnast fyrir i
glóðarnetinu, i staðinn fyrir að
berast út í loftið og orsaka sprengi-
hættu í þvi. Ennfremur komst hann
að raun um, að námugas getur ekki
sprungið í mjóum glösum. Fyrst
notaði hann lítil „reagens“-glös til
tilrauna sinna, en komst brátt að
raun um, að hringmyndað virnel
gerði sama gagn. Og á þessum at-
hugunúm byggist námulampinn, sem
kéndur er við Davy.
í sinni upprunalegu mynd er
Davy lampinn gerður eins og hring-
brennafa olíulampi, ineð sex þum-
lunga háu neti i kring, og er netið
1 Mi, þumlungur i þvermál. í efra
opinu á netinu er líka vírnet, en
tvisvar sinnum þykkara en það,
sem áð'ur var nefnt, til þess að
sjá við því, að það brenndi síður
i sundur. Netinu er komið fyrir í
vírg’riúd, og á henni ofanverðri er
handfang, til þess að halda lamp-
anum í, en að neðanverðu er olíu-
geymirfnn. En loginn, sem brennur
innan i netinu, getur ekki liitað loftið
úmhverfis svo mikið. að hætta sje
á sprengingu í því.
Nú eru liðin nær því 180 ár síð-
an Davy-lampinn kom fram í fyrstu
sinni. Margar umbætur hafa verið
gerðar á honum síðan, og nú er
svo komið, að það eru eigi nema
10-12 manns að meðaltali, á ári,
séni týna lífinu við gassprengingar
i ensku kolanámunum. í stað 80
áður.
, Breski námumaðurinn notar Davy-
lampann eigi aðeins sem ljósgjafa,
heldur líka til jiess að finna, hvort
mikið gas sje í náinunni. Þcir geta
sjeð það á litnum á ljósiiiu, svo og
á því hvernig það iogar. Þetta atriði
hjálpar einnig mjög til jiess að fyrir-
býggja, að slys (svo sem eitranir)
verði af völdum námugasins.
Þó að einkennilegt megi virðast
var hugvitsmaðurinn Humphry Davy
skáld líka. Skáldið Cooleridge sagði
um hann: „Ef hann hefði ekki ver-
ið efnafræðingur, þá hefði liann
orðið mesía skáld sinnar aldar.“
Humphry Davy -fæddist 17. des.
1778 í Penzance, yst úti á Corn-
wall-skaga. Gekk hann í skóla í Corn-
wall, en virtist lítt efnilegur náms-
maður þar. Það var ekki fyrr en
hann var orðinn starfsmaður við
lyfjabúð í Penzance, að það sást„
sem í honum bjó. Nítján ára fór
hann að leggja stund á efnafræði
og stærðfræði, sjerstaklega. Hann
reyndist aðdáanlega hugkvæmur i
þeirn greinum, og aldrei var hægt að
víkja honum við, þegar hann grúfði
yfir tilraunum sinum.
Tuttugu ára gamall var hann
skipaður umsjónarmaður vísinda-
stofnunar einnar i Bristol, sem hafði
verið sett á stofn til þess að rann-
saka þýðingu ýmsra lofttegunda fyr-
ir læknisfræðina. Gerði hann ýmsar
uppgötvanir á 'þvi sviði, en þær
urðu til þess, að vísindamenn í Lon-
don fóru að veita honum athygli.
Og svo skeði það árið 1801, að
Davy var ráðinn auka-dósent í efna-
fræði og forstöðumaður efnarann-
soknarstofu Konunglega vísindahá-
skólans í London. Þá var bann að-
eins 23 ára.
Orðstir hans og frægð fór sívax-
andi, og innan skamms var hann
gerður prófessor. í stöðu sinni
fjekkst liann aðallega við þann þátt
efnafræðinnar, sem að rafmagninu
Frh. á bls. 14.

Þessi mynd er úr kvikmynd, sem nefnist „Visindamenn". Htin sýnir
Davy vera að gera tilrminir á námulampaniim sinnm.
Úr kvikmyndinni „Men of Science". Humphry Davy (sitjandi). En að-
stoðarmaðurinn, 'sem lijá honum stendur, er Michael Faraday, sem
siðar varð einn frægasti eðlisfræðingur heimsins.