Fálkinn - 08.02.1946, Blaðsíða 4

4
FÁLKINN
LUDWIG van BEETHOVEN
,,Listin sameinar alheiminn'. Mér finnst ómögulegt að
yfirgefa heiminn, fyrr en ég hefi gengið frá cllu,
sem mér finnst ég maður til að gera. — Forsjón!
Þú sérð minn innri mann, þú þekkir hann, þú veist
að ást til mannanna og hneigð til hins góða býr þar.“

UDWIG v. beethoven:
Nægjusemi og einfaldleik-
ur einkenndi líf hans;
hann var einmana hugs-
uður, sem var allur í liinu skapandi
starfi sínu. Verk lians ljóma frá sér
andans tign, sem flytur boðskap
öllum þeim, sem hafa skilning á
tónlist og fegurð. Hinir ytri athurð-
ir höfðu ekki jafn mikil álirif á
lund hans og andans verk eins og
örlög hans sjálfs og það, sem hann
fékkst við. Þegar lieyrnarleysi lians
ágerðist og sjúkdómarnir mæddu
á honum, voru umbrot i sál liins
þunglynda manns, og kröfðust fram-
rásar. En j)ó Napoleon færi með her
inn á ættjörð hans varð enginn
brimsjór i sál Beethovens fyrir því.
Þriðja hljómkviðan hans, sein liann
samdi 33 ára, átti upprunalega að
tileinkast Napoleon Bonaparte. En
jiegar hann lét gera sig að keisara
varð Beethoven æfur við: „Er hann
þá ekki nema algengur maður held-
ur? Nú gerist liann eflaust harð-
stjóri, sem fótumtreður öll mann-
réttindi.“ Siðan þaut liann að skrif-
borðinu sínu, jireif tónsmíðina og
reif fyrsta blaðið, með tileinkunn-
inni, í tætlur.
Hver er þá þessi maður, sem
sagt er um: „Það er aðeins einn
Beetlioven til í heiminum?"
Ludwig van Beethoven fæddist
i Bonn 1(). desember 1770. Ættaður
var hann frá Hollandi; lietta var
tónlistarmannaætt og fyrsti maður
hennar fl nttist frá Antwerpen til
hirðar furstabiskupsins í Bonn og
varð hljómsveitarstjóri jiar. Beet-
hoven jiessi átli son, sem Johan
hét og var tónlistarmaður; liann
giftist og bjó líka í Bonn. Johan
Beethoven var maður drykkfeldur
og átti Ludwig sonur hans j)vi
lítilli heimilisgæfu að fagna í upp-
vexíinum. Faðir lians sýndi hon-
um hvorki nærgælni né umhyggju,
segja ævisöguliöfundar Beetliovens.
En einu linossi átti hann þó að
fagna i uppvextinum. 1 Bonn var
mikið og örfandi tónlistarlif. Fursta-
biskuparnir liöfðu .sínar eigin, á-
gætu hljómsveitir, og Ludwig liinn
ungi lilustaði á aha j)á hljómleika,
sem honum gafst færi á. Sjálfúr var
hann ekki nema rúmlega 12 ára,
þegar hann var orðinn dugandi
píanó- og orgelleikari; auk þess
hafði hann þá og fengist við tón-
smíðar.
•Beethoven var mjög bráðjmoska,
andlega, og vissi hver köllun hans
var. Hann var 16 ára er hann fór
til Wien í fyrsta sinn. Og þar var
hann kynntur Mozart, sem lét hann
spila fyrir sig. Það er sagt að
Mozart hafi látið sér fátt um finn-
ast er hann lieyrði til Beethovens.
Mozart hinn mikli hélt auðsjáan-
lega að ungi tónlistarmaðurinn, sem
vildi heyra dóm hans, léki lag, sem
liann hefði jiaulæft. Beethoven grun-
aði að meistarinn væri miður á-
nægður og bað hann um að gefa
sér tema til að leika í tilbrigðum,
og nú fór Beethoven að leika þannig
að Mozart og aðrir viðstaddir fóru
að sperra eyrun. Að endingu hvað
Mozart hafa sagt. „Hann kemur ver
öldinni til að tala um sig.“ Skömmu
eftir þessa heimsókn fór Beetlioven
heim; móðir hans, sem hann unni
mjög hafði orðið veik. Eftir að
lnin dó hnignaði heimilinu meir
og meir, og að sama skapi ágerðist
drykkjuskapur föður hans. Hvort-
tveggja bitnaði að sjálfsögðu á syn-
inum, sem þó ungur væri hafði
komist í náin kynni við ýmsa tón-
listarmenn og andans menn -—•
kynni, sem entust ævilangt. Beet-
lioven var þegar orðinn kunnur
maður í hljómsveitinni; tónsmíðar
hans hlutu einnig viðurkenningu
l)egar Ilaydn kom til Bonn eftir
fyrstu útivist sína í London, 1792,
og Beethoven fékk tækifæri til að
sýna honum j)ær. Haydn fór við-
urkenningarorðum um j)ær og
hvatti Beethoven til frekari starfa.
Við jjetta tækifæri barst það í tal
að Beethoven skyldi fá framhalds-
kennslu hjá Haydn. Að minnsta
kosti fór hann frá Bonn nokkru
síðar, og kom aldrei aftur jiangað
til veru. í nóvember 1792 kom
hann lil Wien, 22 ára, og í jmssari
borg dvaldi hann lengstum, l)að
sem eftir var ævinnar. Hinn ungi
tónlistarmaður féklc kcnnslu lijá
Ilaydn, en honum urðu vonbrigði
að kennaranum. Ilaydn var svo
önnum kafinn í öðru að lionum
vanst lítill timi til að sinna liinum
unga snillingi. Og þó mun það liafa
valdið enn meiru um árangurs-
leysið að kennslunni, að meistar-
inn Haydn hafði enga samúð með
nemanda sínum né liugsunarhætti
hans. Þessvegna var það happ, er
Haydn fór ári síðar í hljómleika-
ferð til London og Beethoven gat
fengið sér annan kennara.
Það var liinn velmetni organisti
Albrechtsberger, frægur fyrir þekk-
ingu sína á tónsmíði og konlrapunkt,
og lijá lionum starfaði Beethoven
af kappi i tvö ár. Kennari og nem-
andinn lentu stundum í stæhun.
Beethoven var enginn stillingar-
maður að eðlisfari, lieldur þrár og
bráður og leit talsvert stórt á sig.
Um þessar mundir, 1895, gaf liann
út sitt fyrsta verk, Opus 1, þrjú
tríó fyrir píanó, fiðlu og celló.
Hann liafði samið ýmislegt áður, í
Bonn, aðallega ýmislegt smávegis,
sem hann síðar felldi inn í stærri
tónsmíðar. Svo liðu nokk.ur ár.
Beethoven spilaði og samdi. Hæfi-
leiki hans ruddi honum braut í
Wien og liann komst vel af efna-
lega. Það skifti miklu fyrir liann,
að hann komst í kynni vð ýmislegt
áhrifafólk. Árið 1795 koin hann
fyrst fram opinberlega sem lista-
maður. Hann lék þá píanókonsert
sinn í C-dúr, og um sama leyti gaf
hann út Opus 2, þrjár klaversónöt-
ur, sem hann tileiiikaði Haydn.
Þessar tónsmiðar fengu ágætar við-
tökur og Beetlioven liagnaðist á
útgáfunni.
Árið eftir fór hann liljómleika-
ferð til Berlin og tókst vel. Það
var sagt um hann, að hann væri 1.
flokks panóleikari, og liann fékk að
leika fyrir hirðina oftar en einu
sinni. Hann „improviseraði" svo
snilldarlega að það lireif jafnan á-
lieyrendurna; á því sviði var liann
óviðjafnanlegur. Hinn heimskunni
tónlistarfræðingur Karl Clierny, sem
varð lærisveinn Beötliovens, segir
m. a.: „Tónaórar hans voru sér-
staklega ágætir og furðulegir. í
hvaða félagsskap, sem liann var,
gat liann jafnan haft slík áhrif á
hvern einasta áheyranda, að allra
aiigu vöknuðu og margir grétu há-
stöfum. Þvi að það var eitthvað
undursamlegt í tjáningu hans, i'yrir
utan fegurð og frumleik hugmynda
lmns og andríkið, sem hann beitti í
framsetningu. Þegar hann hafði lok-
ið slikum órum liafði liann það til
að fara að skellihlægja og draga dár
að áheyrendunum fyrir að þeir
höfðu klökknað.“
Það var pianoleikur hans sem
hafði unnið lionum frægð i Wien
en fullur , skilningur á snilli hans
og sem tónskálds kom eklci fram,
fyrr en síðar. Annars var mjög
deilt um hann í Wien og um leik
hans og annara meistara.
Beethoven sagði um Mozart að
hann léki að vísu ágætlega, en
dauft og þekkti ekki legato í flutn-
ingi sinum. Sjálfur var hann liins-
vegar karlmannlegur í flutningi sín-
um og fór með pianóið eins og það
væri orgel. Stíll hans var annar
en samtíðarmannanna, en þeir
skildu hann ekki. í grein i Wienar-
blöðum skrifaði kunnur listdómari
um hann: „Fyrst var eins og liann
svifi um í hinu ómælanlega tónaríki.
Hann var lirifinn burt frá því jarðn
eska, andinn hafði brotið af sér
alla hindrandi hlekki, hrist ok þræl-
dómsins af sér og flaug sigursæll
upp í geima Ijósvakans. Nú dunaði
leikur hans eins og hamslaus foss,
og töframaðurinn þvingaði hljóð-
færið til orkugjafar, sem sterkasta
bygging var tæplega fær um að
leysa — svo féll hann saman, eins
og kominn að niðurlotum, sendi
frá sér kveinstafi angurblíðunnar;
aftur hófst sálin sigrihrósandi yfir
stundarþjáningar hins jarðneska,
sneri sér i hæðirnar í andaktar-
þrungnum samhljómi og fann róandi
huggun við saklaus brjóst liinnar
helgu náttúru.“
En sköpunarstarf Beethovens
krafðist nú svo mikils tíma, að
píanóleikur hans varð að hverfa i
hið óæðra öndvegi. Hann vildi
helst „improvisera“, hafði ekki tíma
eða þolinmæði til að æfa tónsmið.
Undir eins og liann liafði lokið
tónsmíð og komið henni á prent,
taldi hann sig lausan allra mála
við hana og tók til við nýtt verk.
Það liefir verið sagt um meist-
arann, að tækni lians og flutnings-
aðferð liafi krafist meira en hljóð-
færin gátu innt á lians tíma. Þau
gátu beinlínis ekki skilað hinu stór-
fenglega legato hans, en samt hafði
hinn andþrungni, fagri leikur hans
töfravald yfir áheyrendunum.
En það er ekki píanóleikarinn
•Beethoven, sem nútímakynslóðin hef
ir áliuga fyrir, heldur sköpunarafl
hans, sem cnn ber sjálfu sér vitni