Fálkinn - 06.09.1961, Side 12

1.
SíSustu áratugina sem kaþólskt
kirkjuvald ríkti í landinu, mátti kalla
að höfðingjum kirkjunnar tækist að
ganga á milli bols og höfuðs á síðustu
höfðingjaættunum, sem áttu erfðir að
rekja til valdamanna í landinu, þegar
afsalað var sjálfstæði landsins á alþingi
1264. Valdamestu menn sunnan lands
skildu, hvert stefndi í þessum efnum.
Er það ein megin ástæðan til þess, að
þeir studdu hinn nýja sið til valda. En
brátt var ljóst, að annað vald verra
hinu fyrra var sezt á stól, og bjó brátt
þröngan stakk öllum búandmönnum.
Konungsvaldið náði undir sig mestum
hluta af jarðeignum Skálholtskirkju,
Hóladómkirkju og klaustranna. Arður-
inn af mörgum tekjumestu jörðum
landsins rann út úr landinu. Þjóðin varð
vanmegna og skorti allt til framfara,
menntunar og velmegunar. Auðurinn
af íslenzku starfi rann til fjarlægs lands
til uppbyggingar iðnaði rísandi borga
í Danaveldi.
Gissur biskup Einarsson ætlaði ís-
lenzku fólki betri hlut, þegar hann kom
siðaskiptunum á. Hann vildi efla mennt-
un alþýðunnar í anda fornmenntanna
og byggja upp sjálfstæða og þjóðlega
bændamenningu í landinu. Honum hefði
áreiðanlega orðið stórlega ágengt í þess-
um efnum, hefði hans notið við lengur
en varð. Hann féll frá í blóma aldurs.
Eftirmenn hans á biskupsstóli í Skál-
holti, voru ekki þróttmiklir menn, og
höfðu ekki aðstöðu né dug til að standa
gegn ásælni konungsvaldsins. Aldan til
framfara og vakningar, sem Gissur bisk-
up Einarsson og félagar hans höfðu vak-
ið, hneig í sand, án þess að skilja eftir
þau mörk, sem þjóðin þarfnaðist til
leiðar.
Gissur biskup Einarsson og siðaskipta-
mennirnir fyrstu, voru fyrst og fremst
hugsjónamenn, sem vildu færa Þjóð
sinni nýjan kjark og eldmóð í andleg-
um efnum. Þeir voru snortnir af mennt-
um samtíðarinnar, til að vekja til nýs
lífs menningarminni forn. Gissur biskup
lét prenta í Danmörku þýðingu íslenzks
manns á nýja testamentinu. Oddur Gott.
skálksson var þýðandinn. Hann var mik-
ill vinur Gissurar Einarssonar. Oddur
virðist hafa verið hægferðugur maður,
vel menntaður og sannur baráttumaður.
Spor hans liggja lítt á leið þegar athug-
uð er saga siðskiptanna. En hann er
einn þeirra manna, sem markað hafa
djúp spor á merkum tímamótum í sögu
okkar íslendinga. Hér verður sagt frá
Oddi að nokkru, þó að ekki verði gerð
12 FALKINN
Ru
full grein fyrir áhrifunum, sem urðu af
starfi hans.
2.
Oddur var sonur Gottskálks biskups
Nikulássonar á Hólum. Gottskálk biskup
var af aðalsætt norskri. Hann var at-
kvæðamikill biskup og stjórnaði málefn-
um Hólastaðar vel. Hann þótti harð-
drægur og sótti fast innheimtur staðar-
ins og sektir fyrir skírlífisbrot. Var
hann síðar kallaður hinn grimmi, en
það viðurnefni er sennilega ekki til orð-
ið fyrr en á dögum Guðbrandar Þor-
lákssonar biskups á Hólum. Guðbrand-
ur sótti fast að fá uppreisn fyrir afa
sinn, Jón lögmann Sigmundsson, sem
hafði farið halloka í málum við Gott-
skálk biskup. Til Gottskálks biskups er
unnt að rekja ættir.
Móðir Odds var Guðrún Eiríksdóttir
slógnefs á Grund, Loftssonar ríka Gutt-
ormssonar. Ekki er vitað, hvenær Odd-
ur er fæddur og lítið er kunnugt um
uppvöxt hans. Hann fór ungur til frænda
sinna í Noregi og hlaut þar hina beztu
menntun. Hann hefur sennilega ungur
hrifist af hinni nýja stefnu í trúmálum,
enda varð hann mikill hvatamaður sið-
skiptanna hér á landi.
Oddur dvaldist í Þýzkalandi og Dan-
mörku lengi. Þegar hann kom aftur til
Islands, réðist hann sveinn Ögmundar
biskups Pálssonar í Skálholti. Hann varð
mikill vinur Gissurar biskups Einars-
sonar, og hafa þeir sennilega kynnzt
fyrst erlendis. Eftir að Gissur varð bisk-
up, varð Oddur sveinn hans.
Meðan Oddur var sveinn Ögmundar
biskups, gegndi hann aðallega skrifara-
störfum hjá honum. Biskup var orðinn
sjónlaus eða nær því blindur. í þennan
mund voru nokkrir ungir og framgjarn-
ir menn í Skálholti, sem allir voru
snortnir af siðbótarstefnunni. Fyrir þeim
var Gissur Einarsson. Oddur Gottskálks-
son var vel að sér í þýzku, norsku og
latínu. Hann hóf þýðingu Nýja testa-
mentisins í Skálholti og vann að þýð-
ingunni á palli, er hann lét smíða sér
í Skálholtsfjósi. Hafði hann betra næði
við þýðinguna í fjósinu, en bar því
við við Ögmund biskup að hlýrra væri
í fjósinu við skriftir. Tók biskup það
gott og gilt.
Oddur Gottskálksson virðist hafa ver-
ið hæglátur maður, óáreitinn við menn,
athugull og gefinn fyrir yfirvegun, þeg-
ar hann þurfti að taka ákvarðanir. Til
er saga af því, hvernig hann snérist
til lútherskrar trúar. Hann undraðist
mjög, hve margir snérust frá kaþólskri
trú til hinnar nýju, en sjálfur fann hann
ekki yfirburði þeirrar síðarnefndu. Tók

hann það til ráðs þrjár nætur í röð,
þegar allir sváfu, að hann reis úr rekkju
í skyrtu sinni einni fata, lagðist á bæn
og bað þess innilega, að Guð opnaði
hjarta sitt og birti sér hinn rétta skiln-
ing. Hann vann það heit, að hann skyldi
ætíð styðja og styrkja þá trú, sem guð
blési honum í brjóst, og birtist í sönn-
um og fullum yfirburðum. En þegar
þrjár nætur voru liðnar, var Oddur
algjörlega afhuga kaþólskunni, og hafði
' gleymt öllum fornum trúarfræðum, eins
og hann hefði þau aldrei kunnað né
haft hugmynd um. Eftir það fór hann
af eigin raun að kynna sér Nýja testa-
mentið og önnur rit um sannan kristin-
dóm. Sálarstríð hefur Oddur liðið áð-
ur en hann tók til þessa ráða. En saga
þessi er hin merkasta og lýsir vel skap-
gerð hans og föstum ásetningi.
Þýðing Odds á Nýja testamentinu kom
út í Hróarskeldu 1540. Hann þýddi fleiri
siðaskiptarit, sem höfðu mikil áhrif,
því að þau voru prentuð. Prestar hafa
notað margt úr ritum þessum í prédik-
unum sínum og almenningur þannig not-
ið af, þó fáir gætu sjálfir numið af bók-
um með lestri. Þannig hafði Oddur Gott-
skálksson geysimikil áhrif á andlegt
líf alþýðunnar í landinu og vann siða-
breytingunni mikið gagn.
Oddur Gottskálksson var ófáanlegur
til að taka prestvígslu, þrátt fyrir það,
að Gissur biskup Einarsson hvetti hann
mjög til þess. Hann bar því fyrir sig,
að hann væri stirðróma og illa máli far-
inn. En hann fékk að léni brauð og hélt
prest til að þjóna. En það voru presta-
köllin Reykholt og Melar í Borgarfirði.
Meðan Oddur var í Skálholti, hélt hann
bú á Reykjum í Ölfusi, en hann hélt
við Þuríði stóru Einarsdóttur, sem áður
hafði átt börn með Hítardalsprestum,
síra Þórði Einarssyni og Sigmundi bisk-
upi Eyjólfssyni og átt börn með báð-
um. Líklegt er, að Oddur hafi með
henni hlotið Reyki í Ölfusi. Þuríður og
Oddur áttu einn son, Pétur að nafni.
Hann var fæddur 1543. Hann varð ekki
auðnumaður. Hann kvæntist íslenzkri
konu og fór með hana til Noregs, og
hugðist þar kalla til arfs eftir frændur
sína. En honum varð ekki ágengt. Hann
andaðist þar, en lét eftir sig tvö börn.
3.
Eins og nærri má geta, studdi Gissur
biskup Einarsson vin sinn, Odd Gott-
skálksson mjög til vegs og valda, meðan
hans naut við. En eftir fráfall biskups
hefur Oddur einnig notið hans og sam-
starfs við hann. Hann átti greiðan að-
gang að konungsvaldinu og hlaut hin
beztu og auðsælustu lén. Hann fékk